O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Nazorat savollari: 
1. Tuproqning fizik hossalaridagi tuproqning morfologik tuzilishi nima? 
2. Tuproqning fizik hossalaridagi tuproqning hajm og‘irligini, g‘ovakligi qanday 
aniqlanidi? 
3. Tuproqning fizik hossalari mexanik tarkibini, donadorligini, zichligini va 
qattiqligini qanday aniqlanadi? 
4. Qishloq xo„jaligi ekinlarini sug„orish tartibi va mavsumiy suv sarfini belgilash 
bo„yicha tajribalarni o„tkazish. 
4.1. Sug„orish usullarini qo„llash bo„yicha tajribalar qo„yishni tashkil etish. 
Qishloq xo„jaligi, sanoat va kommunal-maishiy tarmoqlari ehtiyojlari uchun 
suv olish, taqsimlash va undan foydalanish bo„yicha amalga oshiriladigan 
tashkiliy-texnik va xo„jalik tadbirlari majmuasiga suvdan foydalanish deb ataladi.
Xo„jaliklararo suvni taqsimlash ekinlarning maqbul sug„orish tartibi asosida 
rejalashtirilishi kerak. Rejali suvdan foydalanishning asosi ekinlarning sug„orish 
tartibi, sug„orish texnikasi va texnologiyasidir.
Tuproqning faol qatlamida muayyan tabiiy va agrotexnikaviy sharoitda 
belgilangan ekin maydonini maqbul nam va oziqa tartiblari bilan ta‟minlaydigan 
sug„orish me‟yorlari, sug„orish muddatlari va sug„orish soni yig„indisi sug„orish 
tartibi deb ataladi. 

---

54 
Suv berish me‟yori deb 1 ga maydonga bir marta suv berishda sarflangan 
suv miqdori tushuniladi. 
Mavsumiy suv berish me‟yori deb sug„oriladigan 1 ga maydonga mavsum 
davomida beriladigan umumiy suv miqdoriga aytiladi.
Sug„orish tartibiga ta‟sir qiluvchi omillar: 

tuproqning mexanik tarkibi va suv-fizik xossalari; 

qishloq xo„jalik ekinlarining turi, rivojlanish fazalari. (g„o„za, sholi, 
boshoqli ekinlar, sabzavotlar); 

sug„orish texnikasi va sug„orish usuli; 

qishloq xo„jalik ekinlari hosildorligi va suv iste‟moli koeffitsenti; 

iqlim sharoitlari (vegetatsiya davridagi havo tempratura yig„indisi, 
atmosfera yog„inlari yig„indisi, shamol tezligi va namlikning bug„lanishi); 

tuproqning tuz rejimi va gidrogeologik sharoitlari. 
O„zbekistonning sug„oriladigan hududlari iqlim va tuproq sharoitlari bilan 
bir – biridan ancha farqlanadi. Bu holatda suvdan oqilona foydalanish maqsadida 
gidromodul
 
rayonlashtirish prinsiplari ishlab chiqilgan. 
Gidromodul rayonlashtirishning asosiy maqsadi – erlarning meliorativ 
holatini buzmagan holda eng kam suv sarflab, mo„l paxta hosili olinishini 
ta‟minlaydigan va g„o„zani sug„orishning har bir hududning tabiiy sharoitlariga 
eng mos keladigan miqdori va rejimini aniqlashdir. 
Gidromodul rayon bu – sug„orish va sho„r yuvish uchun sarflanadigan suv 
miqdori jihatidan bir xil er maydonlari guruhi tushuniladi. 
Hozirgi 
davrda 
gidromodul 
rayonlashtirishda 
Tuproqshunoslik 
va 
agrokimyo instituti tomonidan ishlab chiqilgan tuproq-iqlim rayonlashtirilgan 
ishlanmasiga asoslanadi (4.1.1-rasm).

---

55 
4.1.1-rasm. Tuproq-iqlim rayonlashtirish chizmasi 
Ekinlarning suvga bo„lgan talab miqdorini belgilaydigan bug„lanish va 
transpiratsiyani 
aniqlovchi 
kompleks 
tabiiy 
sharoitda 
O„zbekistonning 
sug„oriladigan zonasi 8 ta tuproq-iqlim mintaqaga ajratilgan. Quyi Amudaryo 
(Qoraqalpog„iston avtonom Respublikasi va Xorazm viloyati), CHirchiq-Angren 
(Toshkent viloyati), Farg„ona (Andijon, Namangan va Farg„ona viloyatlari), 
Mirzacho„l (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari), Zarafshon (Samarqand va Navoiy 
viloyatining bir qismi), Buxoro (Buxoro va Navoiy viloyatining bir qismi), 
Qashqadaryo (Qashqadaryo viloyati), Surxandaryo (Surxandaryo viloyati). 
Ko„rsatilgan 8 ta okrugning har birining sug„oriladigan erlari 9 ta gidromodul 
rayonlarga ajratiladi (4.1-jadval). 

---

56 
4.1-jadval. 
Gidromodul rayonlarning tasnifi
(S.Rijov va N.Bespalov ma‟lumotlari bo„yicha) 
Gidromodul
 
rayoni 
Tuproqning aeratsiya zonasidagi mexanik tarkibi, 
tuzilishi va joylanishi bo„yicha tavsifi 
Sizot 
suvlar 
chuqurligi, m 
I 
Qum–shag„al yotqiziqlardagi qalin qumli hamda 
uncha qalin bo„lmagan qumoq va soz tuproqlar 
3-4 
II 
Qum–shag„al yotqiziqlardagi o„rtacha qalin qumoq 
va soz hamda qalin qumoq tuproqlar 
3-4 
III 
Qalin qumoq va soz tuproqlar 
3-4 
IV 
Qumli va qumloq tuproqlar 
2-3 
V 
O„rtacha va engil qumoq, bir jinsli yoki og„ir qumoq 
tuproqlar 
2-3 
VI 
Og„ir qumoq va soz, bir jinsli, zich joylashgan yoki 
mexanik tarkibi turlicha tuproqlar 
2-3 
VII 
Qumli va qumloq tuproqlar 
1-2 
VIII 
O„rtacha va engil qumoq, bir jinsli yoki og„ir qumoq 
tuproqlar 
1-2 
IX 
Og„ir qumoq va soz, bir jinsli, zich joylashgan yoki 
mexanik tarkibi turlicha tuproqlar 
1-2 
Samarali suv berish va mavsumiy sug„orish me‟yorlari, o„simlikning 
rivojlanish fazalariga qarab maqbul sug„orish muddatlari va ularning soni O„zPITI 
tomonidan aniqlangan, (4.11.2-jadval). 

---

57 
4.1.2-jadval