O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Tuproq namligi bo‘yicha sug‘orishda suv me’yori ham bir vaqtda 
aniqlanadi. 
Hisobli qatlamda namlik tanqisligi bo„yicha sug„orish me‟yorlarini 
hisoblash uchun dala nam sig„imi va ayni paytdagi tuproq namligi bo„yicha suv 
zaxirasini bilish zarur. Bunga sug„orishda bug„lanishga sarflanadigan 10% ni 
qo„shganda bir marta sug„orish me‟yori chiqadi. Masalan, nam tanqisligi 1000 
m
3
/ga bo„lsa, suv me‟yori 1100 m
3
/ga ni tashkil etadi. 
So„ngi amal suvlarida (avgustda va ko„sak ochilganda) suv me‟yori 600-700 
m
3
/ga dan oshmay belgilanadi. Hisobli qatlamda me‟yor bundan ko„proq bo„lsa 
ham, ayniqsa, g„o„za g„ovlab ketgan bo„lsa, ko„sak ochilishini tezlatish uchun 
shunday me‟yor qo„llaniladi. 
SHuni ta‟kidlash zarurki, agar namlik tanqisligi juda kam suv me‟yorini 
(500-600 m
3
/ga) taqozo etsa, uni biroz oshirishga to„g„ri (600-700m
3
/ga) keladi, 
chunki shunday qilinsa, oz me‟yorni egatlab, bir tekis namlash mumkin bo„ladi. 

---

67 
SHunday qilib, tuproq namligi bo„yicha sug„oriladigan tajribalarda 
tuproqning cheklangan dala nam sig„imi va hajm og„irligining 0-200 sm.gacha 
aniqlash zarur bo„lib, bu nam zaxiralari, suv muvozanatini hisoblash imkonini 
beradi. 
Tuproq namligini jadal aniqlash usuli. 
Tuproq namligi bo„yicha g„o„zani 
sug„orish muddatini aniqlash usuli o„simlikning suvga bo„lgan talabini aniq 
belgilovchi ko„rsatkichdir. U suvni tejagan holda yuqori hosil olish imkonini 
beradi. Ammo bu usul sermashaqqat bo„lib, unga asosan sug„orish muddatini 
aniqlash uchun bir necha marta tuproq namunalarini olib, uzok vaqt (6-8 soat) 
termostatda quritib, namlikni aniqlash mumkin. SHu bilan birga maxsus asbob-
uskunalar (tuproq burgusi, termostat, stakanchalar, tarozi va h.k) va ko„p vaqt 
zarur. 
SHu munosabat bilan V.E.Kabaev tomonidan tuproq namligini jadal 
aniqlash usuli ishlab chiqilgan. Bu usul maxsus asbobga ilova qilingan 
yo„riqnomada ta‟riflangan. 
Usul muallifi tuproq namligini aniqlash uchun namunani 30sm. 
chuqurlikdan olishni tavsiya etadi. Bu chuqurlikdagi namlik 0-70sm. qatlamdagi 
o„rtacha namlikka mos keladi. O„zPITI dagi izlanishlarning ko„rsatishicha, boshqa 
hisobli qatlamlar uchun namuna olish chuqurligini tabaqalashtirish kerak. 
SHonlash davrigacha amal suvi muddatini aniqlash uchun tuproq namunasi 
20sm. chuqurlikdan, shonalashda 30sm. dan, keyingi suvlarida (gullash-hosil 
tugish davrida) 40 va 50 sm. chuqurlikdan olinadi. 
Ushbu usul yordamida etarlicha aniqlik bilan sug„orish muddatini belgilash 
mumkin. Nazorat uchun har 10sm. dan burguda 100sm. gacha namunalar olinib, 
termostat usuli bilan sug„orish oldidan tuproq namligi aniqlanadi. 
G‘o‘zaning tashqi belgilari sug‘orish muddatini aniqlash. 
Sodda va 
hammabop, V.E.Eremenko va M.I.Portnix tomonidan ishlab chiqilgan bu usulda 
sug„orish zarurligi gullashgacha-barglarning kuchsiz so„lishi (turgorning pasayishi) 
bilan, gullash-hosil tugish davrida esa gullash bo„g„inining almashishi bo„yicha 
aniqlanadi. 

---

68 
Barglarning kuchsiz so‘lishi (turgorning kamayishi)ni aniqlash. 
Buning 
uchun variantda dioganal bo„yicha 25-30 o„simlikli bo„lakchalar ajratilib, qoziqlar 
bilan belgilab qo„yiladi. Bo„lakchalar soni barcha takrorlanishlar bo„yicha 
o„simliklar soni 200-300 tupdan kam bo„lmasligini ta‟minlash kerak. 
Sug„orish zarurligini bosh poya o„sishi nuqtasidan uchinchi bargning 
kuchsiz so„lishi (turgorning pasayishi) ko„rsatadi. Turgorni yo„qotgan barglar 
hajmi ham biroz qisqaradi. Bu barglar barmoq bilan paypaslaganda yumshoqligi va 
o„zagi sinmay, barmoqda oson o„ralishi bilan ajralib turadi. 
Turgor pasayishini kuzatish kunning eng issiq payti, soat 2-3 (14-15) 
oralig„ida o„tkaziladi. O„simliklardan 20% so„lishning dastlabki belgilari paydo 
bo„lgani sug„orish o„tkazish zarurligini ko„rsatadi. 
Bu ko„rsatkich bo„yicha sug„orish muddatini yanada aniqroq belgilash 
uchun o„simliklar bargining turgor holati ertalab (soat 7-8 da) kuzatiladi. Ertalabki 
va kunduzgi kuzatuvlar natijalarini qiyoslash sug„orish zarurligini aniqlab beradi. 
Gullash bo‘g‘inining o‘zgaruvchan balandligi bo‘yicha sug‘orish muddatini 
belgilash. 
Bu usul poya o„sishning, yangi meva shoxlari paydo bo„lishi va 
gullashning qisqa navbati o„tishi sur‟atlari qonuniyatlarini hisoblashga asoslangan. 
Aniqlanishicha, g„o„za meva tuga boshlaganidan uzoqlashgani sari bosh 
poya o„sishi va yangi hosil shoxlari paydo bo„lishi sur‟atlari gullashning qisqa 
navbatlari o„tishiga nisbatan jadal susayadi. Gullash boshlanishdan qancha ko„p 
uzoqlashsa, yuqorigi gul o„sish nuqtasiga shuncha yaqinlashadi. 
Gullash bo„g„ini balandligi deb bosh poya o„sish nuqtasidan yuqorida-
birinchi hosil shoxining birinchi o„rnida gul paydo bo„lgan shox ataladi. Masalan, 
gullash bo„g„ini balandligi 9,0 bo„lsa, demak, bosh poya o„sish nuqtasi pastida 9- 
hosil shoxining birinchi o„rnida gul bor, ya‟ni bu 9 bo„g„in oralig„i demakdir. 
Gullash pallasida sug„orishdan avval tajriba paykalining har takrorlanishida 
dioganal bo„yicha har birida 50-100 o„simlik bo„lgan ikki bo„lakcha ajratilib, 
qoziqlar bilan belgilab qo„yiladi. 

---

69 
Gullash davrida birinchi suv 15-30% gullagan o„simlik bo„lganda beriladi. 
Bunda gullayotgan o„simliklarning o„rtacha bo„g„ini balandligi aniqlanib, dala 
daftariga yozib qo„yiladi, bu dastlabki hisob bo„ladi. 
Undan keyingi sug„orishni shunday o„tkazish kerakki, bunda o„simliklar rivoji 
bosh poya o„sishida hosil shoxlari paydo bo„lishi va g„o„za gullash qisqa navbatida 
aniq marom bo„lishiga erishish mumkin bo„lsin. 
Tajribalar asosida O„zPITIda quyidagi gullash bo„g„ini balandligining 
pasayishi ko„rsatkichlari aniqlangan: 
a) gullash boshidan iyulning uchinchi 10 kunligigacha har suvda 0,5-0,7 
bo„g„inga; 
b) iyulning uchinchi 10 kunligidan avgustning uchinchi 10 kunligigacha har 
suvda 0,8-1,0 bo„g„inga; 
v) keyingi davrda-avgustning ikkinchi 10 kunligidan ko„sak ochilguncha-
1,1-1,3 bo„g„inga ega bo„ladi. 
Barglarning so‘rish kuchi bo‘yicha sug‘orish moddatlarini belgilash. 
O„simliklar bargining so„rish kuchi ularning sug„orish tartibi ko„rsatkichi 
hisoblanadi. Undan sugorish muddatlarini belgilashda foydalanish mumkin. 
O„simliklar suv bilan maromida ta‟minlanganda so„rish kuchi kam bo„ladi, 
aksincha, tuproqda namlik etishmaganda u ko„tariladi. Tuproq namligidan tashqari 
so„rish kuchiga barglarning o„simlikdagi joyi (bir o„simlikdagi pastki va yuqorgi 
yarusdagi barglar turlicha so„rish kuchiga ega), transpiratsiyani tezlatuvchi yoki 
susaytiruvchi tashqi sharoit (bulut, shamol, havo namligi va h.k.) ta‟sir qiladi. 
So„rish kuchi atmosferada ifodalanadi. O„simlikning sug„orishga bo„lgan 
talabi so„rish kuchining gullashgacha 11-12 atmosferagacha, gullash-hosil tugishda 
13-14 atm. gacha, pishishda 15-16 atm. gacha ko„tarilishi bilan belgilanadi. 
SHo„rlangan erlarda so„rish kuchi qiymati taxminan 2 atm. ga yuqori bo„lishi 
kerak. Barglar so„rish kuchini aniqlash uchun uni qandning ma‟lum so„rish 
kuchiga ega bo„lgan suvdagi eritmasi bilan solishtiriladi. Bu, oqim usuli, deb 
nomlanib, uni aniqlash uchun yashik-shtativ, probirkalar, shisha naychalar, po„kak 
teshuvchi 5-6 mm diametri burgu va yaxshi tozalangan shakar zarur. Dastlabki 

---

70 
eritma 34,23 g rafinad qandi yoki shakar suvda (distillangan yoki oddiy qaynatilib 
loyqadan suzib tozalangan suv) eritilib 100sm
3
gacha hajmga etkaziladi. So„rish 
kuchi 22,4 atmosferaga teng bo„lgan dastlabki eritmadan suv bilan suyultirilib, 
ishchi eritma tayyorlanadi. (16.1-jadval).