O’quv qo’llanma

VI. DAVLAT BYuDJETI TAQChILLIGI VA UNI BOShQARISh

Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda davlat byudjeti taqchilligiga hamisha ham yo’l qo’yib bo’lmaydigan salbiy hodisa tarzida qaralmaydi. Bundan tashqari keynschilik nuqtai nazaridan taqchil moliyalashtirish siyosati ijobiy baholanadi. Barqaror rivojlanayotgan iqtisodiyot sharoitlarida YaIMning 2-3% doirasi-da byudjet taqchilligiga yo’l qo’yish mumkin deb qaraladi. Cheklangan byudjet taqchilligi iqtisodiy o’sishiga yordam berishi mumkin. Byudjet taqchilligini boshqarish deganda uning ta’sirini yalpi talabni oshirish va ishlab chiqarishni jonlantirish o’zaniga burib yuborishga erishishni tushunmoq lozim. Agar inflyatsiya jarayonlari ustunlik qila boshlasa, moliya siyosatiga o’zgarishlar kiritish zaruriyati yuzaga keladi. Yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan taqchillik chegaralari iqtisodiy vaziyatga bog’liq bo’ladi.

Taqchillik miqdori byudjetni tasdiqlashda absalyut ifodalarda milliy valyutada, shuningdek YaIM, milliy daromad, byudjet daromadlari va xarajatlariga nisbatan foizlarda belgilanadi.
Byudjet daromadlariga, demakki taqchillik miqdoriga milliy valyuta va pul muomalasining barqarorligi ta’sir ko’rsatadi.
Valyutaning qadrsizligi, iqtisodiy aylanmaga xizmat ko’rsatish uchun uning etarli bo’lmasligi barter munosabatlarining avj olishiga, pul suratlarning (pul o’rnida chiqarilgan qimmatli qog’ozlar)ning paydo bo’lishiga normal hisob-kitoblarning buzilishiga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’zaro va byudjetga pul to’lay olmasligiga olib keladi.
Noto’g’ri, oqilona tashkil etilmagan soliq siyosati me’yoriy soliq yukining ortib ketishi ham salbiy natijalarga olib kelishi mumkin, chunki bepul xo’jalik faoliyatini cheklash va qisqartirish moyillari paydo bo’ladi.
Byudjet taqchilligi hamisha ham favqulotda bir voqea qatoriga kiritiladigan hodisa hisoblanmaydi. Lekin taqchillik sifati turlicha bo’lishi mumkin:

1. 
   taqchillik iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadlaridagi yirik davlat qo’yilmalarini amalga oshirish zarurati bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
   

Bu holda taqchillik jamiyatdagi jarayonlarning tanglik kechishlarini emas, balki iqtisodiy konyukturaning davlat tomonidan tartibga solishini ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasida ilg’or siljishlarni ta’minlash intilishlarni aks ettiradi.

2. 
   taqchillik favqulotda vaziyatlar (urushlar, tabiy ofatlar va boshqa) natijasida, bor zahiralar etishmay qolganda va alohida turdagi manbalarga murojaat qilishga to’g’ri kelganda paydo bo’ladi.
   

v) taqchillik iqtisodiyotdagi taqchillikni, uning izdan chiqqanligini, moliya-kredit siyosatining nosamaradorligini xukumatning mamlakatdagi moliyaviy vaziyatni nazoratda saqlab turishga qodir emasligini aks ettirishi mumkin. Bu holda tezkor va ta’sirchan, xatto tegishli siyosiy qarorlarga qadar iqtisodiy choralar ko’rish zarur.
Byudjetlar taqchilligi dinamikasi xo’jalik konyukturasining joriy tebranishlarini - ishlab chiqarishning davriy pasayishini ham aks ettiradi. Ortiqcha ishlab chiqarishdagi tsiklik tangliklar davrlarida byudjetga soliq tushumlari summasi kamayadi. Ayni paytda, davlat o’zining ijtimoiy ehtiyojlar (ishsizlik bo’yicha nafaqalar va hokazo), shuningdek iqtisodiyotning ayrim sohalarini ta’minlash muhim davlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investitsiya hajmini saqlash uchun xarajatlarini ko’paytirishga majbur bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti taqchilligi 1991 yilda YaIMning 3,6% ni tashkil qildi (2-jadval).
1992 yilda byudjet taqchilligida keskin sakrash kuzatildi, uning darajasi 12,5%ga etdi. Bu hol byudjet daromadlari tuzilmasida tub o’zgarishlarning yuz berganligi bilan bog’liq. Soliq tizimining shakllanishi va soliq islohotlari barcha darajadagi byudjetlarning daromad bazasini mustahkamlashga, o’tmish davri iqtisodiyoti talablariga javob beradigan, inflyatsiya va ishlab chiqarish xajmi pasayib ketgan sharoitlarda ham barqarorligini saqlab qolgan fiskal rag’batlantiruvchi soliq tizimini yaratishga
imkoniyat yaratdi. 1992 yilda o’tkazilgan o’zgartirishlar natijasida davlat byudjeti daromadlarining 80%dan ko’prog’i soliq tushumlaridan iborat bo’ldi.
1993 yilda byudjetning daromad qismini mustahkamlash va uning taqchilligini kamaytirish maqsadlarida resurs to’lovlari kabi bir qancha soliqlar amalga kiritildi. Natijada 1993 yilda byudjet taqchilligiga 3,1% darajasiga tushdi.
Shuningdek 1993 yilda davlat byudjeti va byudjetdan tashqari jamg’armalar mablag’larini yagona yig’ma byudjetga birlashtirilishi taqchillikni pasaytirishga yordam berdi. 1995 yilda byudjet taqchilligi 2,8%ni tashkil qildi. Keyingi yillarda byudjet taqchilligini pasayishi kuzatildi va 1999 yilga kelib 3% bo’ldi. Uning 1%ni davlat zayomlarini chiqarish va joylashtirish hisobiga qoplandi, 1%ni markaziy bank kredit hisobiga, 1% davlat mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan moliyalashtirildi.
Byudjet taqchilligini qoplashning muhim manbalaridan biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti deganda davlat qarzdor yoki kreditor sifatida qatnashadigan moliya iqtisodiy munosabatlar majmui tushuniladi.
Byudjet taqchilligini qoplash uchun davlat qarzdorga aylanadi. Davlat tomonidan moliyaviy resurslarini jalb qilinishining asosiy shakli - davlat zayomlarini chiqarishdir. Mablag’larni qarzga olish jarayonida davlat aholi, banklar, sug’urta va sanoat kompaniyalarining bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi. Davlat qaysi mablag’lar hisobiga o’ziga zarur resurslarni safarbar qilishi masalasi pul muomalasi ahvoli va jami iqtisodiyot faoliyati uchun g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Agar xazina majburiyatlari xususiy sektorda joylashtiriladigan bo’lsa pul resurslarining xususiy egalaridan davlatga qayta taqsimlanishi ro’y beradi. Davlat qarz bo’yicha foizlar to’lovlari asosiy byudjet xarajatlari bandlariga kiradi.
Davlat zayomlari joylashtirish usullariga ko’ra: erkin muomalada yuradigan, obuna bo’yicha joylashtiriladigan va majburiy kabi asosiy guruhlarga bo’linadi.
Davlat zayomlari xukumat tomonidan banklar va bankdan tashqari moliyaviy institutlar vositachiligida ssuda kapitali bozorida joylashtiriladi.
Zayomning asosiy summasini sotish uchun mo’ljallangan obligatsiyalar odatda banklar orqali joylashtiriladi, aholining jamg’armalarini safarbar qilish uchun omonat kassalari (banklar) tizimi orqali sotiladi. Xukumat muassalari, sanoat karporatsiyalari, banklar, xususiy investorlar, sug’urta kompaniyalari va boshqalar Davlat zayomi bo’yicha asosiy obunachilar hisoblanadi.
Davlat zayomlari qisqa muddatli - qaytarib olish muddati bir yilgacha, o’rta muddatli - besh yilgacha, uzoq muddatli - besh yildan ortiq bo’ladi.
Daromad berishiga (daromaddorligi) ko’ra foizli (zayom egalari tasdiqlangan stavka bo’yicha har yili teng hissalarda qat’iy daromad oladilar) va yutuqli yoki lotoreyali (obligatsiya yutuqlar etarli yoki zayom qiymatini (pulini) qaytarilganda chiqqaniga qarab daromad to’lanadi) turlarga bo’linadi.
Joylashtirish o’rniga qarab davlat zayomlari ichki (milliy valyutada) va xorijdagi pul bozorlarida joylashtiriladigan tashqi (kreditor mamlakat, qarzdor davlat va o’ninchi bir mamlakat valyutasida) zayomlar bo’linadi.
Ko’pgina mamlakatlarda davlat zayomlari davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun mablag’larni safarbar qilishda muhim usullardan biri hisoblanadi. Davlat zayomlari qisqa muddatlarda katta pul mablag’larini to’plash imkoniyatini beradi.
Hozirgi davrda davlat qarzdorligi shu qadar katta to’plamlarga etdiki, ayrim davlatlar davlat zayomlari bo’yicha o’z majburiyatlari belgilangan muddatlarda qaytarishga qodir bo’lmay qoldi. Shu sababli ilgari chiqarilgan zayomlar shartlarini o’zgartirish bo’yicha operatsiyalarni o’tkazish keng yoiildi. Bu zayomlar bo’yicha xarajatlarni qisqartirish uchun muddatlar o’zaytiriladi (konsolidatsiya) yoki obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan foizlar miqdori kamaytiriladi (konversiya). Ayrim hollarda zayomning amal qilish muddatini uzaytirish va u bo’yicha foizlarni kamaytirish, ayni bir paytda, birgalikda amalga oshiriladi.