O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

12. MAVZU: PERIFERIK NERV SISTEMASI. SCZGI ORGANLARI VA ICHKI SEKRESIYA BCZLARINING TUZILISHI
REJA:
1. Periferik nerv tizimiga morfofunksional tavsif.
2. Orqa miya nervlarining bo’linishi, yelka chigalini tarmoqlanishi.
3. Bosh miya nervlarini tarmoqlanishi
4. Ichki sekresiya bezlari haqida tushuncha.
5. Qalqonsimon bez, qalqon oldi bezlari, to’sh orti bezi, buyrak usti bezi, gipofiz, epifiz,
6. Oshqozon osti bezlarining anatomic tuzilishi.


Tayanch iboralar. Bosh miya nervlari, orqa miya nervlari, gangliya, chigal, nerv tolasi, impuls, kulrang tarmoq, bo‘yin nervlari, ko‘krak nervlari, bel nervlari, dumg‘aza nervlari, dum nervlari. Ekstrporetseptor, introretseptor, retseptor, mexanoretseptor, ko‘z, ko‘rish analizatori, gavhar, shishasimon tana, ichki quloq, tashqi quloq, quloq suprasi, o‘rta quloq, nog‘ora parda. Ichki sekretsiya bezlari, timus, gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Dilmurodov N.B “Hayvonlar anatomiyasi” fanidan amaliy laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha o’quv qo’llanma. Toshkent 2014 y
2.Yudichev Yu.F va boshqalar “Anatomiya domashnыx jivotnix” Omsk. 2003 y
3. Victoria Aspinall, Melanie Cappello «Introduction to Veterinary anatomy and Physiology» textbook Edinburgh London New York Oxford philadelphia st louis sydney toronto 2015


Periferik nerv sistemasi
Periferik nerv sistemasi markaziy nerv sistemasining bir bo’limidir. Periferik nervlar orqa va bosh miyadan chiqib, organlarga tarqaladi. Bu nervlarning ba’zilari – reseptorlar chetdan olgan ta’sirni osh miyaga, ba’zilari esa ta’sirga bosh miyadan javob yetkazib beradi. Bunday nervlar muskul hujayralariga borsa effektor yoki harakatlantiruvchi, bezlarga borsa, sekretor nervlar deyiladi. Ta’sirni sezuvchi nervlar reseptor nerv o’simtalaridan hosil bo’lib, orqa miya va bosh miya nervlari tugunchalariga kirib turadi. Reseptor nerv o’simtalari periferiyaga effektor nervlar bilan birga boradi. Shunday qilib, neyronlar tanasini saqlovchi gangliylar hamma hayvonlarda sezuvchi nervlar qo’shilishidan hosil bo’ladi. Reseptor va effektor nervlar orqa miyanng kulrang moddasi shoxchalaridan boshlanadi, sezuvchi nervlar uning yuqorisidan, javob qaytaruvchi nervlar esa pastki tomonidan chiqadi. Butun tana, oyoq va ko’ndalang – targ’il muskullarga boradigan harakatlantiruvchi nervlar somatik nerv, silliq muskul to’qimalariga (qon tomirlar), ichki organlar, teri va boshqa organlarga boradigan nervlar esa visseral yoki vegatativ nerv deyiladi.
Nervlar - nervi har xil shaklli oq tolalardir. Nervlarning yo’g’onligi ularning joylashishiga va parda bilan o’ralishiga bog’liq. Ba’zi hayvonlarning (lansetnik va to’garak og’izlarning) nervi ochiq, o’q silindrdan iborat bo’ladi. To’garak og’izlilardan boshlab, nerv mielin tolali pardaga o’raladi. Bunday nervlarning o’tkazuvchanligi juda yaxshi bo’ladi. Masalan, mollyuskada mielinsiz nerv ta’sirni 1 sekundda 10 m gacha o’tkazsa, odamning mielin pardaga o’ralgan nervi sekundiga 60 – 120 m gacha tezlikda yotkazadi. Nervning biriktiruvchi to’qimali asosida quyidagilar bo’ladi: epinervi - epineurium nervning hamma qismini o’rab oladi, perinervi - perineurium nerv tolalari bog’lami, endonervi - endoneurium nerv tolalarini butunlay o’rab turadi. Nerv asosida nervlarning nervi -nervi nervorum va nervlarning qon tomirlari - vasa nervorum joylashadi. Nerv doim qon tomirlari bilan birga organlarga tarqaladi. Qon tomirlari va nervlarning yo’li egri – bugri bo’ladi, chunki bo’g’imlar cho’zilgan vaqtida nervlarga zarar yetmaydi, cho’zilib, egrilari to’g’rilanadi. Nerv muskullar bilan juda ham bog’liq. Muskullar dastlab qayerda paydo bo’lganligini nerv orqali bilish mumkin.