O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Suyak labirint - labyrinthus auris osseus quloq suyagining qoyali qismida joylashadi. U uch qismdan iborat bo’ladi: dahlizi – markaziy o’rinda turadi.
Dahliz - vestibulum sharsimon bo’shliq, diametri 5 mm gacha bo’ladi. Ichki devorida eshitish nervi o’tishi uchun teshikcha, yon tomonida dahliz darchasi - fenestra vestibuli uzangicha bilan yopiq, orqa tomonda to’rtta teshik bo’lib, ulardan uchtasi yarim doira kanallari teshigidir. Oldingi tomondan chig’anoqning kanali boshlanadi, undan pastroqda dahliz suv yo’li - aquaeductus vestibule bo’lib,u qoya suyagining ichki tomoniga o’tadi.
Yarim doira kanallar - canalis semicircularis uchta bo’lib, yon tomondagisi gorizontal, yuqorigisi sagittal va orqa tomondagisi segmental holda joylashadi. Har bir kanalning ikkita oyoqchasi yoki dahlizga ochilish yo’li bor. Yarim doira kanallar muvozanat saqlash vazifasini bajaradi.
Suyak chig’anoq - cochleae spiral shaklda bo’ladi. Uning o’qi - modiolus va spiral kanali - canalis cochllaris bo’lib, o’qning asosi ichki eshitish yo’liga qaragan, uchi - cupula cochleae yon tomonga, nog’ora bo’shlig’iga qaragan bo’ladi. Chig’anoq uchida spiral plastinka - lamina spiralis cochlaea bo’lib, u gumbaz tagida ilmoq shaklida tugaydi. Spiral plastinkaning asosida spiral-chig’anoq gangliylari - gnl. spirale cochleae bo’ladi. Chig’anoqning spiral kanalini spiral plastinka ikkiga bo’ladi; dahliz narvoni - scala vestibuli dahlizdan boshlanadi; nog’ora narvoni - scala tympani yumaloq darcha - fenestra rotunda dan boshlanadi. Unga yaqin joydan chig’anoq suv yo’li - aquaeductus cochlea boshlanib, u ham qoya suyagining ichki yuzasiga boradi. Har ikkala narvon gumbaz tagida bir-biri bilan birlashadi.
Ta’m bilish retseptorlari itlarda tilning dorsal yuzasida, yumshoq tanglay va hiqildoq usti tog‘ayida joylashib, ustki tomondan shilimshiq parda bilan qoplangan bo‘ladi. Ta’m bilish so‘rg‘ichlari xemoretseptorlar hisoblanib, kimyoviy moddalardan ta’sirlanadi, shuningdek, og‘iz bo‘shlig‘i shillig‘i atrofidagi hidga javob beradi. Har bir hid bilish so‘rg‘ichi retseptor hujayradan va unga tayanch bo‘lib turuvchi hujayralardan tashkil topgan.
Har bir ta’m bilish retseptorining yuzasida yuz nervi (VII juft), til-halqum nervi (IX juft), adashgan nerv (X juft)larning tarmoqlari bo‘lib, impulsni miyaga o‘tkazadi va shu joyda ta’m sifatida shakllanadi. Hayvonlarda ta’m bilish darajasini miqdoriy jihatdan baholash juda qiyin.
Hid bilish retseptorlari burun bo‘shlig‘ining shilliq pardasida joylashib, bu sezgi ta’m bilish retseptorlari bilan chambarchas bog‘liqda ishlaydi. Retseptor hujayralari tayoqchasimon bipolyar neyronlar bo‘lib, burun bo‘shlig‘ining orqa qismi va burun chig‘anoqlarini qoplab turuvchi shilliq pardasining butun yuzasida tarqaladi. Retseptor hujayrasidan chiquvchi akson boshqa aksonlar bilan birgalikda nerv tolasini hosil qiladi.
Hid taratuvchi kimyoviy modda burun bo‘shlig‘ining shilliq pardasida eriydi va nerv impulslarini ishlab chiqilishini ta’minlaydi. Bular hidlov nervi orqali oldingi miyaning hidlov piyozchasiga boradi va hid sifatida shakllanadi.