O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Ko’z soqqasining pardalari
Tashqi fibroz parda – tunica fibrosa oculi oq parda va shox pardaga bo’linadi. Ko’zning pardasi - sclera oculi ko’z soqqasining 4/5 qismini egallaydi. Bu pardada qon tomirlari juda kam bo’ladi. Uning orqa tomonining pastki yon qismida teshik bo’lib, bu teshik orqali ko’rish nervi chiqadi.
Shox - cornea ko’z soqqasining old tomon yuzasida joylashib, uning 1/5 qismini egallaydi. Bu parda juda tiniq va zich bo’lib, qalinligi 0,6-0,7 mm keladi. Shox pardaning usti ko’p qavatli hujayralar bilan qoplangan, unda juda ko’p nerv bo’ladi. Bu pardaning ichki yuzasi gomogen endoteliy bilan qoplangan.
Ko’zning tomirli pardasi - tunica vasculosa oculi ko’zning ikkinchi qavati bo’lib, uch qismdan: xususiy qon tomirli parda, kipriksimon tanasi va ko’zning rangli pardasidan iborat.
Xususiy qon tomirli parda - tunica chorioidea qoramtir-qo’ng’ir rangli, qon tomirlari ko’p yupqa parda bo’lib, fibroz parda bilan to’r parda o’rtasida joylashadi. Bu parda ko’zning fibroz pardasi bilan zich birikadi. Qon tomirli pardaning rangli parda ostidagi to’r pardada tasvir beruvchi parda - taretum fibrosum bo’lib, u o’txo’r hayvonlarda fibroz, yirtqich hayvonlarda esa hujayraviy tuzilishga ega, cho’chqalarda bo’lmaydi. To’r pardaning rangi va shakli har xil bo’ladi.
Kipriksimon tana - corpus ciliare o’rta qavat bo’lib, unda qon tomirlari juda ko’p, lenta shaklida, qalinligi 10 mm gacha, oq pardaning oldida joylashadi. Kipriksimon tanada silliq muskul tolalaridan iborat kiprik muskuli - m. siliaris bo’ladi. U radial holda joylashgan 100 ga yaqin taroqsimon kiprik tojlari - corona ciliaris dan iborat. Bu tananing old tomonida kiprik o’simtasi - processus ciliaris bo’lib, unga ko’z gavharini ko’tarib turuvchi pay birikadi.
Ko’zning rangli pardasi - iris hayvonlarda har xil rangda bo’lib, shox pardaning orasida turadi. Bu pardaning o’rtasida oddiy teshik – ko’z qorachig’i - pupilla bor. Rangli pardaning oldingi va keyingi yuzasida burmalar – qorachiq hamda kiprik chetlari bo’lib, ular kiprik tanasi va shox pardaga birlashib turadi. Qorachiqning ustki tomonida uzum g’ujumlariga o’xshash qoramtir shakllar - granulae iridis bo’ladi. Rangli parda pigmentlari har xil rang beradi. Ko’z qorachig’i atrofida silliq muskul tolalari qorachiq sfinkteri - m. sphincter pupillae ni, radial holda joylashuvchi muskullar - m. dilatutor pupillae qorachiqni kengaytiruvchilardir. Uning kengayishi va torayishi yorug’likka bog’liq bo’ladi. Qorachiqning shakli ham har xil hayvonlarda turlicha: o’txo’rlarda ko’ndalang bo’ladi.
Ko’zning to’r pardasi - retina ko’radigan va ko’rmaydigan qismlarga bo’linadi. Ko’radigan qismi - pars optica retinae ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi: a) pigmentlangan qavat tomirli qavatga yaqin birlashgan: b) yoki xususiy (chin) to’r qavat ko’rish nervining kirish joyidan kipriksimon tanagacha boradi. Rangi qizg’ishroq-tiniq bo’ladi. To’r pardaning ko’rish nerviga o’tadigan joyi ko’rish g’uddasi - papilla optica deyiladi. Uning diametri 4,5-5 mm. To’r pardaning o’rtasida markaziy hoshiya - area centralis retinae bo’lib, u eng yaxshi ko’rish joyi hisoblanadi.
Kipriksimon (ko’rmaydigan) qismi - pars ciliaris (caeca) retinae va rangli parda qismi - pars iridis retinae juda yupqa bo’lib, ikki qavatdan iborat, ularning biri kipriksimon tanaga, ikkinchisi rangli pardaga birlashadi.
Gavhar - lens cristallina ikki tomonlama qavariq linza bo’lib, rangli parda orqasida joylashadi. U juda tiniq va zich konsistensiyali bo’lib, yorug’liq nurini sindirib, to’r pardaga tasvir tushirish uchun xizmat qiladi. Uning diametri har xil hayvonlarda turlicha: otlarda gorizontal holda 22 mm, vertikal holda 19 mm, qalinligi 13,25 mm; qorako’l qo’ylarda gorizontal holda 14-15 mm, qalinligi 12-14 mm, og’irligi 2,5-2,2 g bo’ladi. Gavharning sirti kapsula - capsula lentis bilan o’ralgan bo’lib, unda po’stloq - substantia cortialis lentis, zich yadro - nucleus lentis qismlar bo’ladi. Ko’z gavhari kipriksimon tanaga pay orqali - zonula ciliaris (Zinnii) yoki ko’tarib turuvchi pay - lig. suspensorium lentis bilan birlashib turadi. Bunda limfa yoriqchalari bo’lib, ular limfa suyuqligi bilan to’lib turadi. Shu paylarning qisqarishi va yozilishi natijasida doim elastik holatdagi gavhar kengayib-torayadi va buyumlarni ko’rishni osonlashtiradi.
Shishasimon tana - corpus vetreum sharsimon, tiniq organ bo’lib, gavhar bilan to’r parda orasidagi bo’shliqda joylashadi. Uning ichida quyuqroq modda bor. Ko’z soqqasining tomirlari ikki qismga: to’r parda va oraliq parda qismlarga bo’linadi. To’r parda arteriyasi kipriksimon tana arteriyasidan hosil bo’lib, ko’rish g’uddasi yonidan o’tadi. Arteriyalar qisqa va uzun kiprik arteriyalaridan hosil bo’ladi. Vena qon tomirlari yulduzsimon shakl hosil qilib, kiprik venasiga borib qo’shiladi. Ko’z soqqasida limfa tomirlari bo’lmaydi, ularning vazifasini limfa bo’shliqlari bajaradi. Bunday bo’shliqlarga fontanovi episkleral, to’r parda bo’shlig’i va boshqalar kiradi.
Qishloq xo’jalik hayvonlarining eshitish organlari uch qismdan: tashqi, o’rta va ichki quloqdan iborat.
Tashqi quloq – auris externa quloq suprasi va uni harakatlantiruvchi yordamchi organlardan tuzilgan.
Tashqi eshitish yo’li - meatus acusticus externa tashqi va o’rta quloq orasidagi yo’l bo’lib, uning asosida suyak va halqasimon tog’ay - cartilago anularis bo’ladi. Bu yo’lning tashqi qismi quloq suprasi bilan, ichki qismi o’rta quloq bilan tutashgan. Tashqi eshitish yo’li nog’orasimon xalqa orqali o’rta quloqdan ajralib turadi. U xalqa nog’ora pardaga yopishgan bo’ladi. Qoramol, qo’y echki va cho’chqalarda bu yo’l uzun, otlarda qisqa va voronkasimon bo’ladi.
Quloq suprasi - auricula voronka shaklidagi teri burmasidir. Quloq suprasi ko’pchilik hayvonlarda tog’ay plastinkadan iborat. Uning tashqariga chiqib turgan qismi qayiqcha - scapha, proksimal qismi quloq suprasining asosi - concha auricula s.pars conchalis deyiladi. Supraning tashqi yuzasi devori - dorsum auriculare, ichki qismi qayiqsimon chuqurcha - fossa scaphaidea deyiladi. Bunda keng quloq yoriqchasi - fissura auriculae bo’lib, uning oldingi va keyingi chetlari - margo auricula nasalis et caudalis bo’ladi. Bu chetlari bir-biri bilan birlashib supra uchi - apex auricula, bosh suyagiga yaqin joyi yopishib bog’lam - commissura auricula hosil qiladi. Quloq suprasining sirti kalta, ichki yuzasi uzun jun bilan qoplangan. Quloq suprasining tog’ayi elastik moddadan tuzilgan. Supraning asosi yog’ yostiqchasi - corpus adiposis da bo’lib, u quloq harakatlanishiga yordamlashadi. Qoramollarning quloq suprasi keng va yoyiqroq qo’y va echkilarda ham shunday shaklda, lekin osilib turadigan bo’ladi. Cho’chqalarniki keng, ochiqroq, otlarda uzun va tik turadigan bo’ladi. Quloq suprasini harakatlantiruvchi muskullar uch guruhga bo’linadi:
1. Quloq suprasini taranglovchi muskul - m.scutularis juda yupqa plastinkadan iborat bo’lib, chakka chuqurini to’ldirib turadi. Uning markazida tog’ay qalqoncha - scutulum auriculae bor. Taranglovchi muskul uch qismga bo’linadi: a) qalqonlararo muskul - m. interscutularis tashqi sagittal taroqdan boradi; b) peshana qalqon muskuli - m. frontascutularis peshonaning tashqi tarog’iga birlashadi; v) bo’yin qalqon muskuli - m. cervicoscutularis ensa tarog’idan boshlanib, tog’aysimon qalqonchada tugaydi.
2. Quyidagi to’rtta adduktor: a) yuqorigi adduktor - m. adductor auris dorsalis; b) o’rta adduktor - m. adductor auris medius; v) pastki adduktor - m. adductor auris ventralis; g) tashqi adduktor - m. adductor auris externus quloq suprasini aylantiradi, oldinga tortadi.
3. Quloq suprasini ko’taruvchi muskullar uchta bo’lib, ulardan: a) uzun ko’taruvchi muskul - m. levator auris longus ensa tarog’idan supra tomon boradi; b) qisqa ko’taruvchi muskul - m. levator auris brevis quloq qalqonchasidan o’tadi; v) o’rta ko’taruvchi muskul - m. levator auris medius tashqi sagittal taroqdan boshlanib suprada tugaydi.
4. Quyidagi ikkita adduktor quloq suprasini yon tomonlarga tortadi: a) uzun adduktor - m. abductor auris longus bo’yin payidan quloq suprasiga kelib birlashadi; b) qisqa adduktor - m. aductor auris brevis yuqoridagi muskul bilan birga boshlanib, supraning pastki qismida tugaydi.
5. Quloqning pastki muskuli - m. auricularis ventralis quloq orqasi so’lak bezidan boshlanib quloq suprasida tugaydi, bu muskul qisqarganda suprani pastga tortadi.
Uzun va qisqa buruvchi muskullar - m. rotator auris longus et brevis qalqonchadan quloq suprasining asosiy qismiga boradi. Cho’chqalarda yuqoridagi muskullar bir-biriga qo’shilishi natijasida soni ancha kamayadi, qoramollarda anchagina yirikroq, otlarda kuchli rivojlangan bo’lib, quloq suprasini 1800 gacha bura oladi.
O’rta quloq – auris media tashqi quloqdan keyin kelib, quloq suyagi bo’shlig’ida joylashadi. Bu nog’ora parda, to’rtta eshitish suyakchasi, muskul va paylardan iborat. Bular hammasi eshitish organlarining yordamchisi hisoblanadi.
Nog’ora bo’shlig’i - cavum tympani da yuqorida ko’rsatilgan organlar joylashadi, uning ichki qismida ikkita darcha bor: biri dahliz darchasi - fenestra vestibuli uzangi bilan yopilgan, ikkinchisi chig’anoq darchasi - fenestra cochlea, ichki nog’ora parda - membrana tympani secundaria bor. Bular oralig’ida cho’qqayma - promontorium bo’ladi. O’rta quloqqa eshituv yo’li va yuz nerv kanallari ham ochiladi.
Nog’ora parda - membrana tympani o’rta quloq bo’shlig’ining yon tomonida joylashadi. Bu parda biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib, ichki tomoni shilimshiq parda, tashqi tomoni esa teri bilan qoplangan. Nog’ora parda tovush ta’sirida doim to’lqinlanib, harakatlanadi va tovushni tashqaridan ichkariga o’tkazadi.
Eshitish suyakchalari - ossicula auditus to’rtta suyakcha bo’lib, tovushni tashqi quloqdan ichki quloqqa o’tkazish uchun xizmat qiladi.
Bolg’acha - malleus ning boshi, bo’yin va dastagi bor. Boshi yuqoriga joylashib, sandon bilan qo’shiladi. Dastasi esa nog’ora parda bilan pay va muskullar orqali birlashadi.
Sandon - incus ning tanasi va ikkita oyoqchasi bo’lib, qisqa oyoqchasi pay orqali nog’ora bo’shlig’i devoriga, uzun oyoqchasi uzangiga birlashadi.
Yasmiqsimon suyak - os lenticulare kichik suyakcha bo’lib, sandon va uzangi suyagi o’rtasida joylashadi.
Uzangi - stapes ning boshi va ikkita oyoqchasi bor. Boshi yasmiq suyagiga, oyoqchalari esa dahliz darchasiga birlashadi. Uzangi bo’yniga muskul - m. stapedus birlashgan, u uzangini tortib, tovush kuchini susaytiradi.
Eshitish naychasi - tuba auditiva (Eustachii) o’rta quloq va halqum o’rtasida joylashadi. U doim nog’ora bo’shlig’i ichidagi havo bosimini tenglashtirib turadi.
Havo xaltachasi - diverticulum tubae auditiva bir tuyoqlilarda bo’lib, eshitish naychasining shilimshiq pardasi bo’rtishi natijasida hosil bo’ladi. U halqum, hiqildoq va bosh suyagi asosi o’rtasida, so’lak bezi va qanotsimon muskul ostida joylashadi.
Ichki quloq - auris interna eshitish organlarining eng muhim va murakkab qismidir. Bu suyak labirint va parda labirintdan iborat bo’lib, parda labirint funksiyasi jihatdan ichki quloqning asosiy qismidir. Suyak labirint bilan parda labirint morfologik jihatdan bir-biriga o’xshash bo’ladi.