O’quv materiallar

Zichlik, xom ashyoning xajmiy va sepiluvchan massasi, g‘ovakliligi (quruq va bo‘kkan xom ashyo egallagan xajmni aniqlashga yordam beradi, bu o‘z navbatida xom ashyo va ekstragentningzarur nisbatini, xom ashyoni bo‘kishdagi ichki va tashqi suyuqligini xajmini o‘zgarishini, tashqi va ichki suyuqlikni xajmi o‘zgarganda moddalar konsentratsiyasini aniqlab beradi).

- Xom ashyo maydalanganlik darajasi (maydalanganlik darajasi xom ashyo zarrachalarini xajmini tavsiflaydi. Xom ashyo zarrachalari va ekstragent orasidagi birikish yuzasini oshishiga sabab bo‘ladi. Maydalanganlik darajasi elaklash taxlili orqali aniqlanadi va turli fraksiyalarning maydalanganlikning turli darajasining miqdori bilan ifodalanadi. Ammo, har doim ham maydalash so‘nggi maxsulotni chiqishini oshirmaydi);
− yuvilish koeffitsienti (parchalangan hujayralardan yuvilib chiqadigan moddalarning miqdori hisoblanadi, uning asosida ekstraksiyalash jarayonining birinchi bosqichi intensivlik darajasi aniqlanadi);
- Xom ashyo ichidagi moddalarning diffuziya koeffitsienti (xom ashyodan ekstraksiyalash jarayonining tezligi aniqlanadi).


EKSTRAGENT VA XOM ASHYO ZARRACHALARI ICHIDAGI MASSA ALMASHINUV JARAYONLARIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR

• 
  Konsentratsiyalar farqi (xarakatlantiruvchi kuch);
  
• 
  Gidrodinamik sharoitlar;
  

- Xarorat (xarorat oshishi bilan ekstragentni o‘simlik materialining ichiga kirish xarakati oshib boradi. Qizdirish natijasida bo‘kish vaqti 2-3 baravar qisqaradi., bu o‘z navbatida ishlab chiqarish jarayonini qisqartiradi. Dori vositalarini ekstraksiyalashda ularning termolabilligi va boshqa o‘ziga xosliklarini inobatga olish zarurdir);
- eritma qovushqoqligi
- Davomiyligi (ko‘p vaqt davom etuvchi ekstratsiya ko‘pgina xollarda zararlidir va iqtisodiy jixatdan o‘zini oqlamaydi.)
Konsentratsiyalar farqi diffuzion jarayonning bosh omili hisoblanadi, ekstraksiya vaqtida konsentratsiyalarning maksimal farqiga erishmoq zarur.
Agarda, ekstragent zarracha atrofida xarakatsiz xolatda bo‘lsa, ekstratsiyalanadigan moddalarning yuqori konsentratsiyasi to‘planadi, bu esa konsentratsiyalar farqini pasayishiga olib keladi va natijada xarakatlanuvchi kuchni pasayishiga sabab bo‘ladi.
Ajratish fazasining chegarasida konsentratsiyalar farqining yuqori darajasi ekstragentni turbulizatsiyasi hisobiga amalga oshiriladi.
Ekstragent oqimining turbulizatsiyasi va diffuzion qatlamning hosil bo‘lishi Reynolds kriteriysi kattaligining (R_e) kritik qiymatiga bog‘liqdir.

Bu erda, ω – ekstragent xarakatining tezligi; ν – kinematik qovushqoqlik; r – sig‘im diametri.

Ma’lum chegarada aralashtirgichning kam aylanishida jarayoninng chiqishi Reynolds kriteriysi kattaligiga bog‘liq bo‘ladi.
Massa almashinuviga xarakatlanishning turi ham ta’sir etadi – laminar yoki turbulentli.
Ushbu usullarning barchasida ekstragent xom ashyoga nisbatan xarakatlanadi, gidrodinamik sharoitlarni yaxshilash quyidagilar orqali erishiladi: aralashtirish, vibratsiya (past va yuqori chastotali), ekstragentni serkulyasiyasi, to‘lqin hosil qilish, markazdan qochuvchi kuchni ta’sir ettirib, girdoblarni hosil qilish orqali, elektr zaryadlarni ta’sir ettirib, gidravlik zarbalar hosil qilish.
Xattoki oddiy engil aralashtirish (30-40 ayl/daq) ham, 3 xil ekstraksiyalashning xar birini 10 soatdan 2-2,5 soatgacha qisqartirishi mumkin.
Ekstraksiyalash jarayonida tebranishlarni (vibratsiyani) qo‘llash ekstraksiyalash jarayonini 1 soatga qisqartiradi (perkolyasiya bilan solishtirganda 48 marta) va bir vaqtning o‘zida moddalarning chiqishini 10% ga oshishi ham ko‘zatiladi. Past chastotali tebranishlar, to‘lqinlarni va ekstragentga serkulyasiyani qo‘llash ekstraksiya jarayonini 3 barobar tezlashtiradi va muvozanat o‘rnatilish vaqtini keskin qisqartiradi.
Gidrodinamik ta’sirning eng yuqori samarasi qaynayotgan qatlamda namoyon bo‘ladi, bunday qatlam sentrifugalar yordamida xom ashyo ichidan ekstragentni kuchli oqimini hosil qilinadi.
Gidrodinamik ta’sir haqidagi fikrni rivojlanishi bilan girdobli ekstraksiya usuli ishlab chiqildi. Bunday ekstratsiyalashda xom ashyo va ekstragent aralashmasi juda yuqori tezlikda aralashtiriladi.
Bunda ekstraksiyalash jarayonida nafaqar aralashish, balki xom ashyoni qisman maydalanishi ham amalga oshadi.
Aralashtirgich parragining 5000 ayl/daq sida muvozanat 10-30 daqiqada tiklanadi.