O’quv materiallar

EKSTRAKSIYALASHNING FIZIK USULLARI KLASSIFIKATSIYASI.
Ko‘pincha bajarilishi oddiy va samarador fizik usullar qo‘llanadi:
- matseratsiya
- perkolyasiya
Ekstraksiyalashning barcha mavjud usullari statik va dinamik usullarga klassifikatsiyalanadi.
Ekstraksiyalashning statik usulida xom ashyoga vaqti-vaqti bilan ekstragent quyilib turadi va ma’lum vaqt tindiriladi.
Ekstraksiyalashning dinamik usulida esa yoki ekstragentni yoki ekstragent va xom ashyoni doimiy ravishda almashtirib turilishi ko‘zda tutiladi.
Ularni o‘z navbatida davriy usullarga bo‘linadi. Bir yoki bir necha bo‘lak xom ashyoni ekstraksiyalash ma’lum vaqt oralig‘ida olib boriladi, ya’ni ektraksion apparatlarga xom ashyoni uzatilishi (ekstragent va/yoki o‘simlik materiali) davriy amalga oshiriladi
Statik davriy usullarga quyidagilar kiradi:
− bir pog‘onali − matseratsiya − va ko‘p pog‘onali − rematseratsiya, davriy ajratib olishli serkulyasiya usuli (bu to‘g‘ridan−to‘g‘ri oqib chiquvchi ko‘p pog‘onali usuldir).
− ko‘p pog‘onali oqimga qarshi usul − davriy ajratib olishli reperkolyasiya.
Dinamik davriy usullarga − bir pog‘onali − perkolyasiya va ko‘p pog‘onali − tugallangan va tugallanmagan siklli reperkolyasiya usullari kiradi.
Dinamik usullar ichida ayniqsa uzluksiz (xom ashyoni uzluksiz uzatiladigan) − tug‘ri oqib chiquvchi (ekstragent va material bir oqimda) va oqimga qarshi (ekstragent va o‘simlik materialiga nisbatan faol oqim) usullar ajratib ko‘rsatiladi.
Ekstraksiyalashning alohida usullarini o‘ziga xosliklarini ko‘rib chiqamiz.
Ekstratsiyalashning eng oddiy usullari bu statik usullar bo‘lib, ular ichida eng oddiy usul bu − tindirish, matseratsiya usulidir (lot. macerare – namlash, bo‘ktirish), bu usul ekstrakt va tindirmalar (nastoykalar) olishda qo‘llaniladi.
Rematseratsion va qisman bismatseratsion usullar ancha murakkabroq usullar bo‘lib (bir necha bor tindirish), quyuq va quruq ekstraktlarni ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.
Xozirgi vaqtda matseratsiya o‘zining «mumtoz» ko‘rinishida ishlab chiqarish jarayonining intensifikatsiyasiga etarli darajada javob bermaganligi uchun, kam xollarda qo‘llanmayapti.
Diffuziyaning barcha ko‘rinishlarini maksimal dinamikasini oshirgan xolda matseratsiyaning yangi shakllari kashf etilmoqda va ishlab chiqarishga joriy etilmoqda.
Matseratsiyaning ana shunday modifikatsiyalangan usullaridan, bular:
1. Girdobli ekstraksiya − turboekstraksiya;
2. Ultratovush ishtirokidagi ekstraksiya (akustik);
Z. Elektroimpulsli va xom ashyoni impulsli qayta ishlashning boshqa usullari;
4. Markazdan qochuvchi ekstraksiya va b.q.
Dinamik usullardan (davriy usul) ishlab chiqarishda − bir pog‘onali davriy usul − perkolyasiya qo‘llaniladi.