O‘q otish va uni o‘qitish metodikasi fanidan ma’ruzalar matni Buxoro – 2020-yil. Annotatsiya ushbu dastur 5111500 «Chaqiriqqacha harbiy ta’lim»

Mashgulotni utkazish buyicha maslaxatlar.
2 soatlik mashgulot uchun kuyidagi rejani tavsiya etish mumkin;
1.Kirish. Raxbar taxsil oluvchilarga otish asoslarini urganish maksadini tushuntiradi va kiskacha ularni portlovchi moddalar xossalari bilan tanishtiradi (10 dakika).
2.Otilish xodisasi; stvol kanali buyicha ukning xarakatlanishi, ukning boshlangich tezligi va kuvvati; kurolning foydali ish koeffitsienti va amaliy xulosalar (40 dakika);
3.Xavoda ukning uchishi; ogirlik kuchining va xavo karshiligining ukka ta’siri, traektoriya shakli va amaliy xulosalar (45 dakika).
4.Yakuniy kism (5 dakika).
Otish asoslarini urganish maksadini tushuntirib bulgach, raxbar taxsil oluvchilarga savol berishi mumkin. Otilishda nima kuvvat mansabi bulishi mumkin? Bir-ikki taxsil oluvchilar javobini eshitib bulgach, «portlovchi modda» (PM) va umuman «otiladigan PM» ta’riflarini anik ifodalash lozim.
Portlovchi moddalar deganda muayyan sharoitlarda portlash xosil kiladigan, ya’ni tezda kattik xolatdan gazsimon xolatga juda katta issiklikni ajratib, aylanadigan moddalar tushuniladi.
Xar kanday portlovchi moddani uchta belgi tavsiflaydi;

1. 
   Portlashning uta tezligi. Maslan, 1943 y namunasidagi patronning poroxli zaryadi otilishda 0,0012 soniyada yonadi; 122-mm gaubitsa zaryadi taxminan 0,008 soniyada; dinamitning portlovchi shashkasi- taxminan 0,0001 soniyada.
   
2. 
   katta mikdorli gazlarning xosil bulishi. Masalan, 1943 y namunasidagi 1,6 g ogirlikdagi patron poroxli zaryadi portlashda 1,6 l gazlarni beradi, ya’ni taxminan portlashgacha bulgan portlovchi moddaga karaganda xajmiga kura 1000 marta kup.
   
3. 
   Katta mikdorli issiklikning ajralishi. Masalan, 1 kg portlovchi moddaning portlashida 500 dan 1200 gacha issiklik koloriyasi ajralib chikadi. Poroxli gazlar xarorati portlashda 2500-3500⁰ ga yetadi.
   

Bu ma’lumotlar asosida taxsil oluvchilar otilish xususiyati xakida, stvoldagi juda yukori gazlar bosimi (200-3000 kggsm ² gacha) sabablari xakida, stvolni mustaxkam berkitish zarurligi xakida tezda xulosalar kila oladilar. Sung tushuntirish kerakki, turli portlovchi moddalarda portlash turlicha kechadi, shuning uchun amaliy kullash buyicha ularni otiluvchi, sochiluvchi, xarakatlanuvchiga (initsiruyuxiy) bulinadi.
Shu tushuntirishlardan keyin poroxli kajyul tarkibi joylashganini kesilgan patron va plakatda kursatish va uk dorilarni ishlatishda xavfsizlik choralari xakida amaliy xulosalar kilish lozim.
Otilish xodisasi taxsil oluvchilarga ukuv kuroli va patronlardan, plakatlardan va agar bulsa, elektrlashtirilgan maketdan foydalanib, suxbat uslubida tushuntirish kerak.
. Sung usmirlarga boshlangich uk tezligi va kuvvati tushunchasi va ularning amaliy axamiyati tushuntiriladi.
ukning boshlangich tezligi deb stvol kanalidan (ogzi kesimida) ukning uchib chikish paytida ukning tezligiga aytiladi.
Otish kuroli uki otishning oxirgi uzokligicha shikast yetkazuvchi kuchini saklab koladi.
Navbatdagi ukuv savoli ukning xavoda uni stvol kanalidan uchib chikishidan keyin uchishi xakidagi ma’lumotlardan tarkib topgan (tashki ballistika).
Bu yerda raxbar «Xavodagi uk uchishi» tabel plakatidan foydalanib va yozuv taxtasida uchish chizigini kursatib, traektoriya va shakllari tushunchasini berishdan tushuntirishni boshlashi mumkin.
ukning xavodagi uchish chizigi traktoriya deb ataladi.
Muayyan boshlangich tezlik bilan stvol kanalidan tashlangan uk xavoda uchganda ikkita kuch ta’siriga duch keladi; ogirlik kuchi va xavo karshiligi kuchi. Ogirlik kuchi ukni asta-sekin pasayishiga majbur kiladi, karshilk kuchi esa uk xarakatini uzluksiz sekinlashtiradi va uni uloktirib yuborishga intiladi. SHu kuchlar natijasida uk uchishi tezligi asta-sekin kamayadi, traektoriyasi esa bir xilda bukilmagan egri chizik shaklini oladi.
ukning pasayishi okibatida xavo karshiligi kuchi uk nuktasi buylab emas, balki uning burchagi ostida ta’sir kiladi, natijada uloktirish yuzaga keladi. uk uloktirilib ketmasligi uchun unga kurol stvoli kanalidagi kesiklar yordamida aylanma xarakat beriladi.
ukning aylanma xarakati, xavo karshilk kuchi va ogirlik kuchi natijasida ukning aylanishi tomoniga ungga otish tekisligidan ogishi sodir buladi. Bu xodisa derivatsiya deb ataladi.
Raxbar, taxsil oluvchilardan surab, ular bilan kurib chikilgan materialni takrorlaydi, sung esa suxbatda ularga uzlashtirilgan amaliy xulosalarini kilishga yordam beradi.
Bu tushuntirishni nishonga olish stanogida urnatilgan kurolda nishonga tugrilash belgilarini kursatish bilan birgalikda olib borish lozim. Taxsil oluvchilar kerakli nishonni va kurolni nishonga tugrilash zaruriyatiga ishonch xosil kilishlari kerak.
Taxsil oluvchilarga otish asosiy jadvallari buyicha (yoki «Otish asoslari buyicha maslaxatlar»ning nishonga tugrilashda olinadigan nishonga olish burchagi kattaligi yaxshilab kursatish kerak.
SHunday kilib, nishonga anik tugrilash nishonga tepishning zaruriy shartidir.
Otishga tayyorgarlik yotilgan xolatdan boshlanadi, chunki bu xolat eng kulay, mustaxkam va okir emas. SHu tufayli otilishni amalga oshirishning asosiy belgilari uzlashtiriladi.
Taxsil oluvchilar yoigan xolatda otish tugrixolatini kabul kilishga urganishlari uchun butun usulni kuyidagi oddiy xarakatlarga bulish mumkin: yelkadan kamarni yechish va avtomatni ung kulga olish; yarim kadamga ung oyogni olidnga chikarib ungga yarim orkaga burilish; chap tizzaga utirish, chap kulga tayanib, yangi xolatda yotish; avtomatni chap kulga nishon tomonga karatib otish.
Odatda raxbar boshida yotgan xolatda otishga tayyorlanish buyicha butun usulni namunali kursatib, sung esa belgilari buyicha xar bir xarakatni kiskacha tushuntirib beradi. Belgilar buyicha kursati bulgach, raxbar taxsil oluvchilarni bir-ikki belgining bajarilishini kursatadi va uni urgatishga kirishadi.
«Yotib aloxida ukla; bajar-bir» komandasiga kura taxsil oluvchilar avtomatni yelkadan oladilar va uni stvol kundogi va tsevusidan ung kulda ushlaydilar; «bekor» komandasiga kura xamma dastlabki xolatni kabul kiladi.
Birinchi belgini uzlashtirib bulgach, raxbar ikkinchi belgini kursatadi. «Bajar-ikki» komandasiga kura taxsil oluvchilar ungga yarim orkaga buriladilar va ung oyokni oldinga yarim kadamga chikaradilar. Ikkinchi belgini ishlab chikarib, raxbar uni birinchisi bilan birlashtiradi va bu xarakatlarni ketma-ket takrorlaydi.
SHunday uslub bilan uchinchi va turtinchi belgilarga ukitiladi.
Otish uchun xolatlarni urganib bulgandan keyin gurolni uklashni urganshi lozim. Bu usul taxsil oluvchilarga tanish. Birok u yangi shart-sharoitlarda bajariladi vva taxsil oluvchilar uni moslashishi kerak, buning uchun bir kancha mashklar talab kilinadi.
Endi barcha urganilgan belgilar bir butunga birlashtiriladi. Bunday kompleks mashklarining bajarilishi birinchi urinishlarida taxsil oluvchilarda odatda xarakatlarda ikkilanishlar kuzatiladi, ular xato kiladilar. Bir kator takororlashlardan keyin sustlik yukolib, mashklar dadil bajariladi.
Kurolning cheklangan mikdoda bulganligi sababli taxsil oluvchilar usullarni juft bulib bajarishga mashk kiladilar; biri komanda beradi, boshkasi usulni bajaradi, sung teskari.
Otish usullariga ukitishni amalga oshiradigan joy oldindan tanlanishi, yaxshisi tli yerda bulishi kerak. Jaroxatlarga yul kuymaslik uchun toshli, asfalьtlangan yerlardan cheklanish lozim; xonada ukitishda yengil tushaklardan foydalanish yaxshi.
usmirlarni muvofakkiyatli uzlashtirish uchun taxsil oluvchilarda ut ochish tayyorgarligining zaruriy va juda muxim kismi bulgan otish usullari buyicha mashgulotlarga ongli munosabatda bulishga erishib, raxbar mashk kilishlarga kizikish uygotishga intilish kerak. Raxbarning uzi taxsil oluvchilar uchun namna bulishga, usullarni namunaviy bajara olishga majbur. Taxsil oluvchilarda musobaka soglom kissini tarbiyalash uchun raxbar usulni eng yaxshi bajarishga, musobakalarni tashkil kilish, eng yaxshi uzlashtiruvchilarni ajratishi lozim.
Otish usullari bajarilishini baxolash uchun ukuv shaxobchalarida yoshlarni boshlangich xarbiy tayyorgarlik Dasturiga tuldirishlarda kursatilgan me’yorlardan foydalanish mumkin.
Karabin va kul pulemetidan oitsh usullarini urganish uslubiyoti xuddi avtomatdagidek. Raxbar «Otish ishi buyicha maslaxatlar»dan foydalanib, avtomat uchun keltirilgan sxemaga uxshatib usulni belgilarga mustakil buladi.