Онтогенез. Организмларнинг купайиши проэмбрионал ривожланиш

Организмнинг индивидуал ривожланиши — онтогенез

Онтогенез юнонча сўз бўлиб “онто”— мавжудот “генезис” –ривожланиш деган маънони англатади. Ҳар бир организмнинг ривожланиши такомиллашуви, ўсиши, улғайиши, қариши ва ўлими билан якун топадиган тўлиқ ҳаёт цикли - онтогенез ҳисобланади. Онтогенез жинсий ҳужайралар пайдо бўлиб, уруғланишдан бошланади, зигота ҳосил бўлиши билан онтогенезнинг ҳамма босқичларида мавжудот яшаётган, шароитга мос равишда ирсий ахборот таъсирининг натижаси сифатида онтогенез жараёни амалга ошади.

Онтогенезнинг турлари ва даврлари. Онтогенезнинг икки асосий тури фарқланади:
1. Бевосита (тўғридан тўғри) ривожланиш;
2. Билвосита ривожланиш.

Онтогенезнинг учта типи тафовут қилинади:

1. Личинкали;
2. Личинкасиз ёки тухум қўйиб ривожланиш;
3. Она қорнида ривожланиш.

Онтогенезнинг бевосита ривожланиши тўғридан – тўғри, личинкасиз ва она қорнида ривожланувчилар учун хос, билвосита ривожланиш тури эса (ўзгариш) - метоморфоз яъни личинкали ривожланиш билан боради.

Личинкали ривожланиш типи тухум ҳужайрасида озиқ моддаси (сариқлик) кам бўлган организмларда кузатилади ва бир ёки бир неча личинкали босқичдан иборат бўлади. Личинка ўз шаклига, ички тузилишига ва яшаш тарзига кўра етук организмдан кескин фарқ қилади, шу сабабли етук организм қиёфасига ўтиш ўзгаришлар (метаморфоз) орқали содир бўлади. Метаморфоз кўпгина умуртқасизларда кузатилиб, умуртқалиларда кам кузатилади.
Личинкасиз ривожланиш типи тухум ҳужайраси озиқ моддаларга бой ва онтогенезни тугатиш учун етарли бўлган организмларда учрайди (умуртқасизлар, балиқлар, рептилиялар, қушлар) личинкасиз ривожланишда бир қатор провизор (вақтинчалик) органлар ҳосил бўлади. Бунда ёш организм етук шакллар билан бир хил тузилишга эга бўлсада, ўлчами, функцияси ва структуравий етилмаганлиги билан фарқланади, аста-секин ўсиб бориши билан она организмининг тўла қиёфасига эга бўлади.
Она қорнида ривожланиш юксак сутемизувчилар ва одамлар учун хос. Уларнинг тухум ҳужайрасида озиқ моддалар кам шу сабабли барча ҳаётий жараёнлар она организми орқали амалга оширилади. Бунда эмбрион ва она организми тўқималарининг мураккаб провизор (муваққат) аъзолар жумладан йўлдош ҳосил бўлади. Бу онтогенезнинг янги типи бўлиб, хомила ривожланиши учун яхши шароит яратиб беради ва туғилган организм она сути ҳисобига ўсади ва ривожланади.