Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

Mustaqil bajaraman

---

92
Topshiriq. 
Atoqli tilshunos olim Alibek Rustamovning “So‘z xususida so‘z” kitobidan 
olingan fikrlar bilan tanishing. 
So‘zshunos
 
va
 so‘zchi
so‘zlarini izohlang.
26-dars
Aziz so‘zsevar, so‘zshunos-u so‘zchilarning so‘ziga qaraganda, so‘z 
xususida so‘z ko‘p. So‘z siri-yu san’ati so‘zchi sehri-yu saltanatin yaxshi 
bilgan ulug‘ Navoiy:
So‘z guharig‘a erur oncha sharaf
Kim, bo‘la olmas anga gavhar sadaf
degan. 
Demak, har bir so‘zga gavhardan quticha qilib saqlansa, shunda 
ham uning qiymatiga yarasha ish qilinmagan bo‘lar ekan. Bunda hech 
qanday mubolag‘a yo‘q. Bu so‘zga berilgan haqiqiy baho. Tirik jonning 
hayoti uchun havo qanchalik zarur bo‘lsa, insonning inson sifatidagi turmushi va uning 
insoniyligini belgilovchi ma’naviy tirikligi uchun so‘z shunchalik zarurdir. Bir nafas havoning 
o‘rnini dunyodagi barcha javohir bosolmaganidek, bir so‘zning vazifasini xazina-xazina 
oltinlar bajarolmaydi. So‘z qiymatiga emas, qadrga ega, qadrli narsalarning ahamiyatini 
moddiy boylik bilan baholab bo‘lmaydi. 
26.1-mashq. 
Matnni o‘qing va so‘zlovchining majburiyatlari nimalardan iborat ekanini 
yozma ifodalang.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy „Mahbub ul-qulub“ 
asarining voizlikka (notiqlik san’atiga) bag‘ishlangan 
24-faslida shunday yozadi: „Va’z bir murshid va ogoh 
ishidur va aning nasihatin qabul etgan maqbul kishidur. 
Avval bir yo‘lni bormoq kerak, andin so‘ngra elni 
boshqarmoq kerak. Yo‘lni yurmay kirgan itar va g‘ayri 
maqsud yerga yetar. Voiz uldurki, majlisig‘a xoli kirgan 
to‘lg‘ay va to‘la kirgan xoli bo‘lg‘ay. Voizkim, bo‘lg‘ay olim 
va muttaqiy – aning nasihatidin chiqqan shaqiy. Ulki, 
buyurub o‘zi qilmag‘ay, hech kimga foyda va asar aning 
so‘zi qilmag‘ay“.
So‘z yasovchi qo‘shimchalarda, asosan, sinonimlikda uslubiy ma’no nozikligi 
ifodalanadi: 
mehnatkash – mehnatchi, jilvali – jilvakor – jilvagar, basavlat – sersavlat 
– savlatdor, suzuk – suzgun,
kabi. Ba’zan ijodkorlar tomonidan ham o‘ziga xos so‘zlar 
yasalishi ko‘zga tashlanadi: 
Bu dunyo asli bir