On davlat pedagogika instituti bektoshev otabek qodiraliyevich ingliz tili nazariy grammatikasi

Mavzuni mustahkamlash bo’yicha savollar.
1.Morfologiya grammatikaning bо‘limi sifatidagi o’rnini tushuntirib bering?
2.Sо‘z va morfema o’tasidagi farqlarni ko’rsatib bering?
3.Sо‘z yasalishi qoidalarini tahlil qilib bering?
4.Analitik, sintetik va suppletiv shakllar o’rtasidagi farqlarni izohlab bering?


Ot va olmosh so‘z turkumlari.
R e j a:

1. 
   Ot so‘z turkumi va uning grammatik ma’nosi.
   
2. 
   Otlarda son, kelishik va rod (jins) kategoriyalari.
   
3. 
   Olmosh so‘z turkumi va uning tasnifi.
   
4. 
   Olmoshlarga xos grammatik kategoriyalar.
   

5.Olmosh so‘z turkumi haqida olimlarning fikrlari.
Tayanch iboralar: Sintetik usul; morfologik usul; leksik-grammatik usul: leksik usul; Singularia Tantum; Pluralia Tantum; Shaxs; kelishik; son. rod; indikatsiya.
Ot so‘zturkumi va uning grammatik ma’no s i. Narsa va predmet nomlarini bildiradigan so‘zlar turkumiga ot deyiladi. Morfologik tuzilishiga ko‘ra otlar tub (single-book), yasama (derived-teacher), qo‘shma(compound-stonewall) hamda murakkab (composite- man-of-war) otlarga bo‘linadi.
Leksik ma’nosiga ko‘ra otlar ikki kattaguruhga ajratiladi: atoqli (proper) va turdosh (common) otlar. Turdosh otlar o‘z navbatida yana 4 guruhga bo‘linadi: Mavhum (Abstract), konkret (Concrete), jamlovchi (Class) va material otlari (Nouns of material). Bundan tashqari, jonli va jonsiz otlar ham mavjud.
Ot so‘z turkumining grammatik ma’nosi deganda biz odatda otlarning asosiy paradigmasini tushunamiz. Agar biz sanaladigan otlarning paradigmasini olib qaraydigan bo‘lsak, biz ularda son va kelishik kategoriyalarini ko‘rishimiz mumkin, sintagmatik rejada esa otlarning gapdagi boshqa unsurlar bilan bo‘ladigan sintagmatik munosabatlarini yoki gapdagi maxsus so‘z tartibini ko‘rishimiz mumkin.
Biz otlarning faqatgina morfologik kategoriyalarini emas, balki ularning gapdagi sintaktik qo‘llanilishiga ham e’tibor qaratishimiz kerak. Ot so‘z turkumi gapda ega, to‘ldiruvchi, hol,aniqlovchi va kesimning bir bo‘lagi vazifalarida kelishi mumkin.
Otlarda son kategoriyasi haqida gapiradigan bo‘lsak, amaliy grammatikadan ma’lumki, ularning birlik va ko‘plik shakllari mavjud. Otlarning ko‘plik shakli faqat sanaladigan otlarda mavjud bo‘lib, turli usullar yordamida ifodalanadi. Ushbu usullar quyidagilardan iboratdir:

1. 
   Sintetik usul (Synthetic method): book - books;
   
2. 
   Morfologik usul (Morphological method): man-men;
   
3. 
   Leksik-grammatik usul (lexico-grammatical method): 3-houses
   
4. 
   Leksik usul (only lexical method): 2-sheep.
   

Ingliz tilida shunday otlar mavjudki, shaklan birlikda bo‘lsa ham lekin mazmunan ko‘plikni ifodalaydi, bunday otlar Singularia Tantum otlari deb ataladi. Masalan: people, police. Shaklan ko‘plikda bo‘lsa ham, lekin mazmunan birlikni ifodalaydigan otlaresa Pluralia Tantum otlari deb ataladi. Masalan: trousers, scissors.
O t l a r d a s o n k a t e g o r i ya s i n i n g muammoli tomoni shundaki, ularning nomenklaturasi to‘liq ishlab chiqilmagan.
Otlarda kelish i k k a t eg o r i ya si. Ingliz tili amaliy grammatikalarida kelishik kategoriyasining ikki shakli mavjud deb ko‘rsatiladi. Kelishik munosabatlari narsa, harakat va holatning otning o‘zida ba’zi bir shakliy belgilar orqali ifodalanishini ko‘rsatadi. Zamonaviy ingliz tilida kelishik kategoriyasi muammosi ancha munozarali muammolardan biridir.
Kelishiklar haqida olimlarning fikrlari ham turlichadir, ba’zi olimlar ingliz tilida kelishiklar soni ikkidan ortiq deyishsa ayrim boshqa olimlar esa ingliz tili otlarida kelishiklar umuman mavjud emas deyishadi.(Smirnitskiy.A.)
Nemis olimi Maks Doychbayn zamonaviy ingliz tilida to‘rtta, ya’ni nominativ, genetiv, dativ va akkuzativ kelishiklari mavjud deydi. Agar bu fikrga qo‘shiladigai bo‘lsak, u holda with the pen instrumentallik kelishigi, in the rep lokatitivlik kelishigi deb kelishiklar sonini bir nechtaga etkazish mumkin. Umuman olganda, kelishik kategoriyasining mavjudligi ba’zi olimlar tomonidan rad qilingan bo‘lsa ham bu to‘g‘rida aniq bir xulosaga kelinmagan.
Otlarda rod kategoriyas i. Ingliz tilida morfologik rod kategoriyasi bo‘lmasada, lekin bu kategoriya tushuncha kategoriyasidan kelib chiqqan holda bari bir mavjuddir. Bu kategoriya ingliz tilida turt xil usul bilan ifodalanadi: 1) leksik-semantik, 2) morfologik, 3) sintaktik yoki leksik, 4) jonsiz predmetlarni jonlantirish jarayonida ishlatiladigan olmoshlar yordamida.
Birinchi usulning o‘zi uch xil yo‘l bilan ifodalanadi:

1. 
   ayrim leksemalar yordamida. mother - father
   
2. 
   kishilarning ismlari yordamida: Emilie - Arthur
   

1. 
   hayvon yoki parranda nomlari yordamida: bull - cow; cock -hen; mare - horse.
   

Ikkinchi usul ayrim maxsus so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shish yo‘li bilan yasaladi. Bu holat asosan fransuz tilidan kirib kelgan otlarda ko‘p uchraydi: actor – actress, poet-poetess, prince-princess
Uchinchi ya’ni sintaktik yoki leksik usul asosan hayvon nomlari bilan uchraydi: Cat - male (he; Tot) cat - female (passer) cat, Wolf - mother wolf –father wolf
To‘rtinchi usulda jonlantirish usuli deganda boat, ship, steamer, mercy kabi so‘zlar kontekstda she olmoshi bilan almashadi. Ocean, murder, river kabi so‘zlar kontekstda he olmoshi bilan almashadi. Otlarning bunday olmoshlar bilan almashishi so‘zlarning mazmun nuqtai nazardan kelib chiqadi.
Olmoshlar narsa, xususiyat, sanoq yoki holatni ifodalashda xizmat qiladigan so‘zlar bo‘lib, ular nomlash yoki tasvirlashda emas, balki ko‘rsatishda ishlatiladi. Olmoshlar aslida ot o‘rnida ishlatiladigan leksemalar bo‘lib, otning bajaradigan barcha sintaktik vazifalarini bajarishi mumkin. Olmoshlar tasnifiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi: kishilik, egalik, o‘zlik, ko‘rsatish, so‘roq, bog‘lovchi, birgalik, bo‘lishsizlik, gumon, jamlovchi-belgilash va miqdor olmoshlaridan iboratdir.
Olmoshlarni n g grammatik kategoriyalari. Ingliz tilida kishilik olmoshlarida har bir shaxs uchun alohida leksik birlik mavjud bo‘lib, ularning paradigmasiga qaraydigan bo‘lsak, shaxs, kelishik va son kategoriyalari mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Ushbu olmoshlarning ko‘plik shakli boshqa leksemalar yordamida yasaladi. Rod kategorisi kishilik olmoshlarining faqat uchinchi shaxsiga xosdir. Kishilik olmoshlari bosh (I, you, he, she, it. we, you, they) va ob’ekt kelishik (me, you, him, her, it, us, you, them) shakllariga ega bo‘lib, bosh kelishik olmoshlari gapda ega, ob’ekt kelishik olmoshlari esa to‘ldiruvchi yoki predikativ vazifalarida kelishi mumkin.
O l m o sh l a r t a s n i f i. Egalik olmoshlarining ikki xil shakli mavjud: bog‘langan (tu, your, his, her, its, our, your, their) va absolyut (mine, yours, his, hers, its, ours, yours, theirs) egalik olmoshlari. Egalik olmoshlarining bog‘langan shakli aniqlovchi vazifasida, absolyut shakli esa ega yoki predikativ vazifalarida kelishi mumkin.
O‘zlik olmoshlari birlik va ko‘plik shakliga ega bo‘lib(myself, himself, yourself, herself, itself, ourselves, yourselves, themselves), ular gapda to‘ldiruvchi vazifasida hamda egani kuchaytirish maqsadida ishlatilishi mumkin.
Ko‘rsatish olmoshlari ham son kategoriyasiga ega (this-these; that-those). Ushbu olmoshlar gapda ega, predikativ hamda to‘ldiruvchi vazifalarida qo‘llaniladi.
So‘roq olmoshlari gapda to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol, predikativ hamda ega vazifalarida qo‘llaniladi.
Bog‘lovchi olmoshlar shaklan so‘roq olmoshlari va that ko‘rsatish olmoshi bilan bir xil bo‘lib, gapda bog‘lovchi vazifasida ishlatiladi.
Birgalik olmoshlari each other, one another kabilar hisoblanib, ularda son va kelishik kategoriyalari mavjuddir.
Bo‘lishsizlik olmoshlari no,no one, nobody, nothing, nowhere, none gapda ega vazifasida kelganda gapning kesimi uchinchi shaxs birlikda bo‘ladi. Ular inkor gaplarda ishlatilib, ega, predikativ va to‘ldiruvchi vazifalarida qo‘llaniladi.
Gumon olmoshlari somy, any va ular asosida yasaladigan olmoshlar hisoblanib, ularda kelishik kategoriyasi mavjud. Gapda to‘ldiruvchi, hol va ega vazifalarida kelishi mumkin. Ular ham gapda ega vazifasida kelganda gapning kesimi uchinchi Shaxs birlikda bo‘ladi.
Jamlovchi - belgilash olmoshlari katoriga all, both, every kabi olmoshlar kirsada, hozirgi zamon ingliz tilida bu olmoshlar gapda qanday sintaktik aloqalar bazasida ishtirok etishi aniqlangan emas.
Miqdor olmoshlariga much, many, few, a little, several, enough kabi olmoshlar kiradi.
O l i m l a r n i n g f ik r l a r i. M.Bloxning fikricha, olmoshga xos xususiyatlar quyidagilardir: 1) indikatsiya(ko‘rsatish yoki ta’kidlash)ga xos kategorial ma’no; 2) gapda ot yoki sifatga xos vazifalarda kela olishi; 3) the narrow sets of various status with the corresponding formal properties of categorial changeability and word building.
B.Ilishning fikricha olmoshlarning ma’nosini mustaqil so‘z turkumi sifatida aniqlash biroz mushkul. Bunga sabab ba’zi olmoshlar ot so‘z turkumiga xos (e.g. He), ayrim olmoshlar esa sifat so‘z turkumiga xos xususiyatlarni (e.g. which) o‘zida namoyon etadi. Bu esa ba’zi olimlarni olmoshlar mustaqil so‘z turkumi sifatida mavjud bo‘lmagan va ularni ot hamda sifat so‘z turkumlari orasida taqsimlanishi kerak degan fikrni ilgari surishlariga sabab bo‘ladi.
Suit hamda ba’zi boshqa olimlar olmoshlarni ot-olmoshlar (/, you, he, they) va sifat-olmoshlar (tu, our, that) deb nomlaydilar.