Olkashunoslik

Kushon Baqtriyasi aholisi
to ‘g ‘risida o ‘tgan asr 50-yillaming bosh- 
laridagina ilk paleoantropologik ashyolar topilgan va ular 0 ‘rta Osiyo 
antropologiyasining bilimdoni B.V. Ginzburg tomonidan tadqiq etilib, 
nashr qilindi. Keyinroq janubiy Tojikistonda Kushon Baqtriyasining 
ko‘chmanchi-chorvador aholisidan qolgan so‘nggi Tulxar va Orixtov 
qo‘rg‘on qabrlaridan ko‘plab antropologik ashyolar topildi. Ulami tad­
qiq etish natijalari Kushon Baqtriyasi aholisi yevropeoid irqining har 
xil guruhlari bilan, xususan, qishloq aholisi, asosan, Sharqiy O 'rtayer 
dengizi tipi belgilari bilan ifodalangan. Qishloq aholisi uchun boshning 
cho‘zinchoq shaklda boiishi, «dolixokefaliya» (dolixo - uzun, «kefa- 
liya» - bosh), yuzi mgichka, cho‘ziq yoki o‘rtacha darajada cho‘ziq 
b o iib , bumi tor, lekin sezilarli darajada bo‘rtib turishi kabi morfologik 
belgilar xos.
102

---

Qishloq aholisi antropologik tip jihatidan o ‘zgarishlaiga uchramay- 
di va bronza hamda ilk temir davri aholisiga xos irqiy xususiyatlami 
saqlab qoladi (T. Xodjayev). Shahar aholisi esa o‘z tarkibida qishloq 
aholisiga xos irqiy xususiyatlar bilan bir qatorda, 0 ‘rta Osiyoning shi­
moliy hududlardagi chorvador aholi ko‘pincha mongoloid aralashma- 
siga ega bo‘lgan yevropeoid urug‘ining ta sinda shakllandi, u hozirgi 
o'zbeklar va tekisliklarda vashovchi tojiklarda namoyon bo‘ladi. Ku­
shon Baqtriyasining paleoantropologik ashyolarda butun 0 ‘rta Osiyo 
uchun xos bo‘lgan tarixiy qonuniyatni ko‘rish mumkin. Antik davrda 
kelgan ko'chmanchi-chorvador qabilalar shahar muhitiga kirib borib 
mahalliy aholi bilan aralasha borgan.
0 ‘rta Osiyo mintaqalarida qadimda mahalliy yevropeoid irqning 
mavjudligi antropologik materiallar asosida isbotlandi. 1947-1948-yil- 
larda professor M.M. Dvakonov rahbarligidagi Kofimihon arxeologik 
ekspeditsiya guruhi tomonidan qadimgi Baqtriya tarkibiga kirgan janu­
biy Tojikistonning Hisor tumanidagi To‘pxona deb nomlangan joydan 
37 ta qabr ochilgan edi. Qabrlardagi jasadlarning qo‘yilish xususiyat- 
larini va sanasini hisobga olib, M. Dyakonov ulami to 'rt tipga bo‘lgan 
edi: 1. Milodiy VI-VIII asrlarga; 2. Milodiy IV-VI asrlarga; 3. Milo­
diy I—
III asrlarga; 4. Miloddan avvalgi I - milodiy I asrlarga. Olim qa­
dimgi Baqtriya aholisining asosiy qismi yevropeoid irqining braxikran 
(dumaloq boshli) tipidagi ( 0 ‘rta Osiyo daryo oralig'idagi tip) kishilari 
bo‘lganligini va irqiy jihatdan qo‘shni So‘g ‘diyonaning hozirgi aholi­
siga juda o‘xshashligini ta’kidlaydi. V. Ginzburg, yuqorida aytilganlar- 
dan xulosa qilib, hozirgi kunlarda (ya’ni bizning davrimizda) «Hisor 
tog laridan shimolda va uning janubidagi mintaqalarda yashovchi xalq- 
lar qadimgi Baqtriya va So‘g ‘diyona aholisining keyingi avlodlaridir», 
deb yozgan edi.
Demak, hozirgi o ‘zbek va tojik xalqlarining antropologik jihatdan 
o ‘xshashliklari qadimgi davrlarda hosil bo‘lgan. Ko‘p asrlar davomi- 
da bular bir-birkri bilan aralashib kelishlari natijasida Markaziy Osiyo 
vohalarida (tog‘li tojiklar bundan mustasno) Pomir-Farg‘ona ( 0 ‘rta 
Osiyoning ikki daryo oralig‘idagi) antropologik tip vujudga kelgan. 
0 ‘rta Osiyoda daryo oralig‘idagi (Pomir-Farg‘ona) antropologik tipi 
mahalliy (avtoxton) antropologik tip ekanligini, bu tip kishilari bosh­
qa yerdan kelmaganligi, uning hozirgi 0 ‘zbekiston hududida qo‘shni
103

---

viloyatlar bilan etnogenetik aloqada b o iib kelishi natijasida vujudga 
kelganligini L. Oshanin bir necha marotaba ta ’kidlab o ‘tgan edi.
O 'rta Osiyo ikki daryo oralig‘i xalqlarining antropologik kelib 
chiqishi va shakllanishi muhim masala hisoblanadi. Bu haqda har xil 
fikr-mulohazalar yuritilgan boisa-da, hozirgi kungacha aniq bir isbo- 
tini topgani yo'q. Antropologik tadqiqotlarga ko'ra, mongoloid irqiy 
tipi Markaziy Osiyoning, xususan, Movarounnahming barcha hudud­
larida bir xilda (bir maromda) tarqalmagan Antik davrlarda Yettisuv 
va Tyanshan etaklarida yashovchi sak, usun qabilalarining antropologik 
tiplarida yevropeoid irqining braxikran turi hukmronlik qilgan. Shu bi­
lan birga, ularda juda oz miqdorda mongoloid irqidan ham qo‘shilgan.