Olkashunoslik

3. So‘g‘d, Kushon, Baqtriya va Zarafshon
vohasining qadimgi aholisi
S o ‘g ‘dning qadimgi aholisi.
So‘g ‘d Markaziy Osiyoning Zarafs­
hon va Qashqadaryo havzalarida tarkib topgan tanxiy-madaniy sivili- 
zatsiya markazlaridan biri b o iib , tarixiy manbalarda miloddan avvalgi
I mingyillikning birinchi yarmidan tilga olinadi. Arxeologik izlanishlar 
natijalariga ko'ra, bu mintaqa aliolisi qadimdan sug'orma dehqonchilik, 
ko'p tarmoqli hunarmandchilik va chorvachilik bilan shug ullamb kel- 
ganlar. Yozma manbalarga qaraganda, ulaming o ‘troq aholisi so g ‘diy 
tilda sozlashganlar. Antropologik tip jihatidan uning o‘troq aholisi 
dolixokefal yevropeoidlar bo lgan. Ammo So‘g ‘dning qadimgi chor- 
vador aholisi irqiy jihatdan har xildir. Chorvador aholining mozor- 
qo‘rg'otilari asosan Buxoro vohasida ko'proq o'rganilgan.
Masalan, miloddan avvalgi V-III asrlarga tegishli Qalqonsoy 
mozor-qo'rg onlandan topilgan xronologik materiallar 5 ta antropolo­
gik tiplarga boiinadi. Ular yevropeoid va mongoloid irqlarining turli 
variantlarini tashkil etadi. Miloddan avvalgi II—I asrlarga oid Lavan- 
dok qabristoni esa yevropeoidlar tipini beradi. Chorvador qabilalaming 
milodiy davming boshlariga tegishli Hazora va Qiziltepa yodgorliklari 
aralash xronologik material beradi. Milodiy III-IV asrlarga oid Qizilqir 
mozorlaridan 0 ‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipining braxikefal bosh 
suyaklari va m o 'g ‘ul tip aralashmali Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi tipiga 
duch kelinadi. Panjikent atrofidan, yuqori Zarafshondan esa milodiy
I mingyillikning birinchi yarmiga tegishli 0 ‘rta Osiyo ikki daryo 
oralig'i tipining braxikran yevropeoid varianti topildi. Ular o ‘zlarining 
irqiy belgilariga ko‘ra, 0 ‘rta Osiyo ikki daryo oralig'i tipining braxike­
fal yevropeoid tipini tashkil etishi aniqlandi.
Hozirgi kunda Buxoro vohasining Konimex choilaridan 800 dan or­
tiq mozor-qo‘ig‘onlar topib o ‘rganilgan. Ular yorma lahadli, xum go‘rlar 
va krematsiyali (kuydirilgan) mozorlardan iborat boiib, xumlarga solib 
ko‘milgan mozorlardan milodiy III-IV asrlarga oid sopol idishlar uch­
raydi. Ulaming xronologik materiallari bir tipli bo‘lmay, balki ular orasi- 
da mahalliy saklaiga xos dolixokefal andronovo tipining mo‘g ‘ul qiyofa 
odamlari bilan qorishgan braxikefal yevropeoidlar va ulardan tarkib top­
gan 0 ‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi vakillari mavjud edi.
101

---

Afrosiyob qadimgi shahar xarobasidan topilgan (miloddan avvalgi V 
asrga oid) kalla suyaklari mavjud. Ular dolixokefal yevropeoidlar boiib, 
ulaming ildizlari bronza davrining Zamonbobo, Mo‘minobod, Chakka 
materiallariga genetik jihatdan o‘xshab ketadi. Miloddan avvalgi III—II 
asrlarga tegishli kalla suyaklar Yerqo‘ig‘ondan hamda milodiy II-IV asr- 
laiga tegishli kalla suyaklar Urgut tumanidan topib oiganilgan. Ulaming 
xronologik sana oraligi katta boiishiga qaramay, ular braxikefallashish 
jarayonining sekin-asta davom etayotganligidan guvohlik beradi. Milodiy 
IV-V asrlarga kelib, So‘g ‘d aholisinmg aksariyat ko‘pchiligi braxikefal 
yevropeoidlashgan edi. So'g'dda miloddan avvalgi II—
I asrlarga tegish­
li bir guruh bosh suyaklar borki, ular Shimoliy Baqtriyaning kushon 
urugiariga tegishli chorvador aholisini eslatadi.
Yuechji qabilalari asosan braxikefal yevropeoidlar b o iib , ular 
Baqtriyaga So‘g d orqali oiganligi tufavli ulaming xronologik izlari 
So‘g ‘dda ham uchrashi bejiz emas. Kushonlar davri So g"dining o iro q
aholisi awalgidek Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi tipida edi So‘g ‘dnmg ma­
halliy chorvador aliolisi ham ulardan farq qilmas edi. Ammo Buxo­
ro vohasi chorvador qabilalari (miloddan avvalgi V-III asrlar) tipida 
m o‘g ‘ul qiyofa irqiy belgilar xuddi Shimoli-Sharqiy Orolbo‘yi aholisi- 
dagiidek kuchli edi. Shu holat Orolbo‘yi usunlarida, Tyanshan, Yettisuv 
aholisida ham kuzatiladi. Demak, xulosa qilish mumkinki, Markaziy 
Osiyoning g'arbiy mintaqalari orqali m o‘g ‘ul qiyofa tiplaming Buxoro 
vohasiga kirib kelishi yuz bergan.