Oliy va o‘rta

m_K m_G 2
^m_K 0,08

m_G   0 ,06 mm _.

2

Olingan xatolikning miqdori m₁ = 0,06 mm nivelir va reyka orasidagi qabul qilingan d= 50 m masofaga to‘g‘ri keladi. Bu xa­ tolikni burchak o‘lchovida ifodalab, nivelir adilagi yoki kompen­ satori yordamida amalga oshiriladigan vizir nurini gorizontal­ lashning o‘rta kvadratik xatosi miqdorini topamiz:

m


_' m_g

g _d

0,06 2 10 ⁵

c 

50000
0 ,23 ''

Bu miqdorni boshlang‘ich deb qabul qilib, talab qilingan adi­ lak bo‘lak qiymati va nivelirni qarash trubasining zaruriy katta­ lashtirish darajasini hisoblaymiz.

Adilak pufakchasini ko‘z bilan ilg‘ab olish mumkin bo‘lgan siljishi τ/10ni tashkil etadi, bu yerda: τ – adilak bo‘lagining qiy­ mati (2 mm ga teng). Yuqori aniqlikdagi nivelirlarda adilak pu­ fakchasining qarama­qarshi uchlarining tasvirini birlashtirishga imkon beruvchi, optik sistemalardan foydalaniladi, bunda adilak pufakchasini nol­punktga keltirish xatoligi 4–5 marotaba kama­ yadi (o‘rtacha 4,5 marta) va quyidagiga teng bo‘ladi:



m_br 


10 4,5

45

bundan olamiz
τ'' = 45 m_δr

m_δro‘rniga vizir nurini gorizontallashtirish o‘rnatilgan xatosini m_G= m_δr= 0,23'' qo‘yib, adilak bo‘lagining izlanayotgan qiymati­ ni topamiz:

τ'' = 45 ·0,23 = 10''

Nivelir qarash trubasining kerakli kattalashtirishini quyidagi tarzda hisoblaymiz.

Ma’lumki, yaxshi ob­havo sharoitida mikrometr bissektorini reykaning shtrixiga to‘g‘rilash o‘rta kvadratik xatosi nivelirdan reykagacha bo‘lgan d masofaga, ko‘zning chekli ajrata olish qo­

biliyatiga P_G va nivelir ko‘rish trubasining ^kattalashtirishiga bog‘liq. Berilgan d masofada bu bog‘liqlik quyidagi formula bilan hisoblanadi: m_{to‘g‘rilash} = P_ko‘z /^

Ko‘zning chekli ajrata olish qobiliyati P_ko‘z = 10'' ga teng [22],

d= 50 m masofa uchun yuqorida olingan to‘g‘rilash xatosining qiymati m_TUG = m_G= 0,23'' uchun reykagacha masofa 50 metrdan

oshmasa nivelirni qarash trubasining talab etilgan kattalashtirish

darajasini hisoblaymiz, u quyidagiga teng

P_g

 

^mTUGR

10

0 ,23

43 ^x

.

Yuqorida bajarilgan hisoblar taqribiy hisoblanadi, lekin amali­ yot bilan yaxshi muvofiqlashadi. Ularning ko‘rsatishicha, yuqori aniqlikda nivelirlashga mo‘ljallangan nivelirlar qarash trubasining kattalashtirish darajasi 40^x kichik bo‘lmasligi, adilak bo‘lagining qiymati 2 mm ga 10'' dan katta bo‘lmasligi kerak va vizir nurini gorizontallash 0,2'' o‘rta kvadratik xatolikda ta’minlanishi kerak. Nivelir aniq adilakdan tashqari, xuddi shunday aniqlikda qa­ rash trubasi qiyaligini amalga oshirishga imkon beruvchi, yu­ qori sifatli elevatsion vintga ega bo‘lishi lozim. Reykadan 0,1 mm aniqlikda sanoq olish paytida reyka bo‘lagining kasr qismini ba­ holash uchun tegishli aniqlikdagi nivelirning optik mikrometri xizmat qiladi. Shuni inobatga olish kerak­ki, yuqori aniqlikdagi nivelirlash ishlari turli fizik­geografik, hamda ­30°C dan +50°C

gacha haroratli iqlim sharoitlarda bajariladi. Shuning uchun yu­ qori aniqlikdagi nivelirlar haroratning barcha diapazonida, as­ bob aniqligini sezilarli darajada pasaytirmay ishlashi lozim. Shu tufayli, shunday talab qo‘yiladiki, nivelir haroratning 1° ga o‘zgarishida adilak o‘qi va qarash trubasi vizir o‘qining i burchagi­ ning o‘zgarishi 0,5'' dan oshmasligi kerak. Nivelir bilan ishlash­ da qulaylik tug‘dirish uchun iplar to‘ri, hamda adilak pufakchasi qarama­qarshi uchlarining tasviri optik mikrometrni maydonida joylashtirish lozim. Nivelirning og‘irligi nisbatan kichik bo‘lishi lozim. Shu bir­biriga zid barcha talablarni hisobga olib, zamo­ naviy yuqori aniqlikdagi nivelirlar ishlab chiqilmoqda.

5.