Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

Cho‘zilish
fazasining oxirida hujayra po‘stida lignin moddasining to‘planishi kuchayadi, fenol 
birikmalari kabi ingibitorlar va abssiz kislotasi to‘planadi, peroksidaza va ISK oksidazalar faolligi ortadi, 

---

91 
auksinlar miqdori kamayadi. Hujayralarning differensiallanishi ular o‘rtasidagi sifatiy yangi belgilarning 
hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Har bir hujayra maxsus vazifani bajaruvchi to‘qimalar gruppasiga
ajraladi: asosiy parenxima, o‘tkazuvchi, mexanik, qoplovchi va boshqalar. Natijada har bir voyaga yetgan 
hujayra o‘simlik tanasida ma’lum fiziologik yoki boshqa funksiyalarni bajaradi. 
Hujayralarning qarishi va o‘lishi differensiyalashgan hujayralar ontogenezining oxirgi bosqichi 
hisoblanadi. Bu jarayon o‘simliklarning qariyotgan barglarida va gul yaproqlarida yaxshi o‘rganilgan. 
Qariyotgan hujayralar uchun sintetik jarayonlarning susayishi va gidrolitik jarayonlarning faollanishi 
xarakterli xususiyat hisoblanadi. Natijada oqsillar va RNK miqdorining kamayishi, gidrolitik 
fermentlarning faollanishi,membrana lipidlarining oksidlanishining kuchayishi, sitoplazmada lipid 
tomchilarining ko‘payishi, boshqa destruktiv jarayonlar kuzatiladi. Qarishning oxirgi bosqislarida 
hujayradagi xloroplastlar va xlorofill molekulalari parchalanadi, mitoxondriyalar, yadro va yadrochalar 
ham o‘zlarining strukturaviy tuzilishini saqlab qololmaydi. Hujayralarga fitogormonlar (auksinlar, 
sitokininlar, gibberellinlar), organik moddalar kirishining sekinlanishi va etilen, abssiz kislotaning 
to‘planishi qarrish jarayonini yanada tezlashtiradi. Membranalarning tanlab o‘tkazuvchanlik 
qobiliyatining yo‘qolishi, hujayraning moddalarni yutishi va saqlab qolish xususiyatining tamom bo‘lishi 
o‘lish bilan yakunlanadi. 
O‘SISH XILLARI
. O‘simliklarning hayvonlardan eng muhim farqi shundaki ular butun 
ontogenezi davomida o‘sadi. Oliy, ko‘p hujayrali o‘simliklarning o‘sishi hujayralarning bo‘linishi va 
o‘sishi, yangi organlar va to‘qimalarning hosil bo‘lish jarayonlarining yig‘indisidan iborat. 
O‘simliklarning o‘sishi embrional to‘qimalarda - meristemada sodir bo‘ladi,chunki u yerda hamma 
hujayra bo‘linish xususiyatiga ega. Poya va ildizlarning bo‘yiga o‘sishini ta’minlovchi meristema 
ularning uchki qismlarida joylashgan bo‘ladi (78-rasm). Ildizlarning o‘sishi ularning uchida, 1 sm dan 
oshmaydigan juda kalta qismida sodir bo‘ladi. Bu qismi odatda ildiz qini bilan muhofaza qilinadi. 
Poyalarning o‘suvchi qismi,ildizga nisbatan ancha uzun 2-30 sm gacha bo‘ladi. Poya va ildizlar butun 
ontogenezi davomida o‘sadi. Masalan, daraxtlar bir necha yuz va ming yillargacha ham o‘sadi. 
Poya, novda va ildizlarning o‘sishi apikal o‘sish deyiladi. Chunki bu apikal meristema (apeks-
o‘sish nuqtasi) hisobiga sodir bo‘ladi. O‘simliklarning eniga o‘sishi lateral (yon) meristema hisobiga 
sodir bo‘ladi. Bunga kambiy peritsikl va fellogen kiradi. 
78-rasm.