Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

Piyoz ildizining uchki qismi. А-umumiy 
ko‘rinishi, Б-meristematik hujayralar, 1-ildiz qini,
79-rasm. 
Tamaki bargning 
2-bo‘linish zonasi, 3-vakuola, 4-xondriosomalar 
 
 
 
o‘sish sxemasi
Kambiy hujayralarining bo‘linishi va o‘sishi natijasida ksilema va floema elementlari paydo 
bo‘ladi. Ksilema elementlari floemaga nisbatan ancha ko‘p bo‘ladi. Aksariyat bir pallali o‘simliklarning 
bargida o‘sish zonasi barglarning tubida joylashgan bo‘ladi va shu asosida o‘sa boshlaydi. Lekin 
ko‘pchilik ikki pallali o‘simliklar o‘simliklar bargining o‘sishi bundan farq qiladi. Bu barglarning butun 
yuzasidagi hujayralar ma’lum davrgacha o‘sish qobiliyatiga ega bo‘ladilar (79-rasm). Barglarning o‘sishi 
doimiy xarakterga ega emas, ya’ni ular tez vaqtda muayyan kattalikka yetib, o‘sishdan to‘xtaydilar. 
Шундай қилиб, мофогенез ўсимликларнинг шаклланиши, эмбрионал ҳужайралар 
(цитогенез), тўқималар (гистогенез) ва органлар (органогенез) нинг ҳосил бўлиши, ўсиш ва 
ривожланишни ўз ичига олади.
O‘SISHNI O‘LCHASH USULLARI.
O‘simliklarning o‘sish tezligini ularning uzunligini, 
hajmini, ho‘l va quruq massalarini aniqlash yo‘li bilan xarakterlash mumkin. Buning uchun o‘simlikning 

---

92 
uzunligi vaqti-vaqti bilan lineyka yordamida o‘lchab turiladi. Ko‘pchilik o‘simliklarning o‘sishi umuman 
ancha sekin borganligi uchun bu usuldan bir sutkada bir marta foydalanish mumkin. Qisqa vaqt ichidagi 
o‘sishni aniqlash zarur bo‘lib, qolgan holda gorizontal mikroskoplardan foydalanish mumkin. Buning 
uchun gorizontal mikroskop o‘suvchi organning uchiga (poya yoki ildiz) to‘g‘rilab qo‘yiladi va uning 
uzunligi yoki qalinligi okulyar mikrometr yordamida (0,01 mm aniqlik bilan) aniqlanadi. Olingan 
natijalar hisobiga o‘simlikning qancha o‘sganligi yoki yo‘g‘onlashganligi hisoblab chiqiladi. O‘sishning 
tezligini maxsus asbob-auksanografdan foydalanib aniqlash ham yaxshi natja beradi (80-rasm). Bu asbob 
yordamida o‘simlikning o‘sish tezligi qurum bosgan qog‘ozga chizib boriladi. 
 
80 - rasm. 
Auksnograf
Auksanograf yordamida o‘sish tezligini har yarim yoki bir soat ichida aniqlab borish mumkin. 
Lekin bu usul kam foydalaniladi. Chunki o‘simlikning o‘sish nuqtasiga boylangan ip biroz cho‘zilishi 
natijasida o‘sish tezligini ancha noto‘g‘ri ko‘rsatishi va o‘sish nuqtasini zaralashi mumkin. Keyingi 
yillarda o‘sishning borishini aniqlash tobora ko‘proq fotografiya usulidan foydalanilmoqda. Bu usulning 
afzalligi shundaki, o‘suvchi a’zoga mutlaqo tegmasdan va zararlantirmasdan o‘lchash mumkin. 
O‘simlikning o‘sishini uning og‘irligi oshib borishiga 
qarab ham aniqlash mumkin. Buning uchun o‘simlik tuproqdan 
ajratib olinib 105
0
C da maxsus shkaflarda quritilgach og‘irligi 
aniqlanadi. O‘simliklardagi ayrim fiziologik jarayonlarning 
natijasini aniqlashda bu usuldan foydalanib turiladi. Ba’zi 
vaqtda o‘simlikning ma’lum qismlarining o‘sish tezligini 
(masalan, ildizlarning) aniqlash kerak bo‘ladi. Buning uchun 
o‘svuchi organlarga ingichka ip yoki mo‘yqalamdan foydalanib 
tush bilan belgi qo‘yib chiqiladi. Belgilar bir-biridan ma’lum 
masofada chiziladi so‘ngra shu masofaning ortishi ma’lum 
vaqt o‘tishi bilan o‘lchab turiladi. Natijada umumiy xulosa 
qilinadi (81-rasm). 
O‘simliklarning vegetatsiyasi davomi hamma vaqt
ham o‘sish tezligi bir meyorda bo‘lmaydi. U ko‘p o‘simliklarda 
(ayniqsa bir pallalilarda) urug‘ning unib chiqishidan boshlab 
shonalash va gullash fazasigacha ortib boradi va keyingi 
fazalarida sekinlashadi. 
81-rasm.