Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Andijon davlat universiteti Fizika kafedrasi

15.16. Suvga sho‘ng‘igan kishi botib borayotgan Quyoshni qaysi yo‘nalishda ko‘radi?
15.17 Yorug‘lik nuri skipedaridan havoga chiqmokda. Bu nur uchun to‘la ichki qaytishning limit burchagi 42 gradus 23 minut. Skipidardagi yorug‘likning tarqalish tezligi qancha?
15.18. Suv to‘ldirilgan stakan ustida qalin shisha plastinka qo‘yilgan. Suv bilan shishaning bo‘linish sirtidan to‘la ichki qaytish ro‘y berish uchun yorug‘lik nuri plastinkaga qanday burchak bilan tushishi kerak? Shishaning sindirish ko‘rsatkichi 1.5
15.19. 10sm balandlikka qadar suv bilan to‘ldirilgan idishning tubiga nuqtaviy yorug‘lik manbai joylashtirilgan. suv ustida tiniq bo‘lmagan doiraviy plastinka turibdi. Bironta xam nur suv sirtidan chiqmasligi uchun mazkur plastinka qanday eng kichik radiusga ega bo‘lishi kerak?
15.20. Oq yorug‘lik shisha plastinkaga 45⁰ burchak bilan tushganida turlicha to‘lqin uzunliklarda bo‘lgan nurlar uchun sinish burchagi quyidagicha bo‘lib chiqqan:

λ1A^0	7590	6870	5890	4860	3970
R	24^02`	23^057`	23^047`	23^027`	22^057`

Plastinka materiali sindirish ko‘rsatkichining to‘lqin uzunligiga bog‘lanish grafigi chizilsin.
15.21. Ba’zi bir shisha navlarining qizil va binafsha nurlar uchun sindirish ko‘rsatkichi 1,51 va 1,53 ga teng. Bu nurlar shisha – xavo chegarasiga tushganida to‘la ichki qaytish limit burchaklari topilsin.
15.22. Agar oldingi masaladagi shisha olinib, shisha – xavo bo‘linish sirtiga 41⁰ burchak bilan oq nur tushirilsa, nima ro‘y beradi? (Yuqoridagi masalaning yechimidan foydalanilsin)
15.23. Monoxromatik nur sindirish burchagi 40⁰ bo‘lgan prizmaning yon sirtiga normal tushmoqda. Bu nur uchun prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi 1,5. Prizmadan chiqayotgan nurning dastlabki yo‘nalishdan og‘ishi topilsin.
15.24. Monoxromatik nur prizmaning yon sirtiga normal tushadi va undan 25⁰ ga og‘ib chiqadi. Bu nur uchun prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi 1,7. Prizmaning sindirish burchagi topilsin.
15.25. Teng yonli prizmaning sindirish burchagi 10⁰. Monoxromatik yorug‘lik nuri prizma yon sirtiga 10⁰ burchak ostida tushadi. Agar prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi 1,6 bo‘lsa, nurning dastlabki yo‘nalishidan og‘ish burchagi topilsin.
15.26. Ba’zi bir monoxromatik nur uchun prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi 1,6 ga teng. Nur prizmadan chiqayotganda to‘la ichki qaytish ro‘y bermasligi uchun bu nurning prizmaga eng katta tushish burchagi qanday bo‘lishi kerak? Prizmaning sindirish burchagi 45⁰ ga teng.
15.27. Yorug‘lik dastasi teng yonli prizmaning yon sirti bo‘ylab sirpanadi. Prizmaning chegara sindirish burchagi qancha bo‘lganida singan nurlar ikkinchi yon sirtda to‘la ichki qaytadi? Mazkur nurlar uchun prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi 1,6.
15.28. Monoxromatik yorug‘lik nuri to‘g‘ri burchakali teng yonli prizmaga uning yon sirtidan kirmoqda. Nur prizmaga kirgach, gipotenuza chetidan to‘la ichki qaytib, ikkinchi katet orqali chiqadi. Bu nur uchun prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi 1,5 bo‘lsa, yana to‘la ichki qaytish ro‘y berishi uchun nurning prizmaga tushadigan eng kichik burchagi qanday bo‘lishi kerak,
15.29. Monoxromatik nur teng yonli prizmaning yon sirtiga tushib, prizmada singanidan keyin uning asosiga parallel ketadi. U prizmadan chiqishida, o‘zining dastlabki yo‘nalishidan burchakka og‘adi. Bu xolda prizmaning sindirish burchagi γ, nurning og‘ishi δ xamda bu nur uchun sindirish ko‘rsatkichi n o‘rtasidagi bog‘lanish topilsin.
15.30. Oq yorug‘lik nuri teng yonli prizmaning yon sirtiga shunday burchak bilan tushadiki, qizil nur undan ikkinchi yon sirtiga perpendikulyar ravishda chiqadi. Agar prizmaning sindirish burchagi 45⁰ bo‘lsa, qizil va binafsha nurlarning dastlabki yo‘nalishdan og‘ishi topilsin. Qizil va binafsha nurlar uchun prizma materialining sindirish ko‘rsatkichi mos xolda 1,37 va 1,42.
15.31. Natriyning sariq chizig‘i uchun (λ=5,89∙10^-7 m) kvars linzaning bosh fokus masofasi 16sm bo‘lsa, simob spektri ultrabinafsha chizig‘i uchun (λ=2,59∙10^-7 m) kvars linzaning bosh fokus masofasi topilsin. Ko‘rsatilgan to‘lqin uzunliklari uchun kvarsning sindirish ko‘rsatkichi mos xolda 1,504 va 1,458.
15.32. Quyidagi linzalarning fokus masofasini toping:
1) ikki yoqlama qavariq linza R₁=15sm va R₂=-25sm;
2) yassi qavariq linza R₁=15sm va R₂= ;
3) botiq-qavariq linza(musbat menisk) R₁=15sm va R₂=25sm;
4) ikki yoqlama botiq linza R₁=-15sm va R₂=25sm;
5) yassi botiq linza R₁= va R₂=-15sm;
6) qavariq botiq linza(manfiy linza) R₁=15sm va R₂=25sm;
Linza materialining sindirish ko‘rsatkichi n=1,5
15.33. Bir shishaning sindirish ko‘rsatkichi 1,5, ikkinchisiniki 1,7. Ikkala shishadan shakli bir xilda bo‘lgan ikkita bir xil ikki yoqlama qavariq linza yasalgan. 1) Bu linzalar fokus masofalarining nisbati topilsin. 2) Agar linzalar sindirish ko‘rsatkichi 1,6 bo‘lgan tiniq suyuqlikka botirilsa, ularning xar biri optik o‘qqa parallel bo‘lgan nurlarga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
15.34. Ikki yoqlama qavariq linza yuzlarining egrilik radiuslari R₁= R₂=50sm. Linza materialining sindirish ko‘rsatkichi n=1,5. Linzaning optik kuchini toping.
15.35. Optik kuchi 10 dioptriy bo‘lgan ikki yoqlama qavariq linzadan 15sm masofada, optik o‘qqa perpendikulyar qilib balandligi 2sm keladigan buyum qo‘yilgan. Tasvirning balandligi va vaziyati topilsin. Chizmasi chizilsin.
15.36. Egrilik radiuslari bir xil va sindirish ko‘rsatkichi n=1,5 bo‘lgan ikki yoqlama qavariq linzaning bosh fokuslari egrilik markazlarida yotishi isbot qilinsin.
15.37. Fokus masofasi 16sm bo‘lgan linza buyumining oralari 60sm bo‘lgan ikki vaziyatida aniq tasvir beradi. Buyumdan ekrangacha bo‘lgan masofa topilsin.
15.38. Sferik sirtlar bilan chegaralangan egrilik radiuslari 12 sm dan bo‘lgan ikki yoqlama qavariq linza buyum bilan ekran o‘rtasida shunday masofada qo‘yilganki, ekrandagi tasvir buyumdan k marta katta chiqqan. Agar 1) k=1, 2) k=20 va 3) k=0,2 bo‘lsa, buyumdan ekrangacha bo‘lgan masofa aniqlansin. Linza materialining sindirish ko‘rsatkichi n=1,5
15.39. Bundan oldingi masaladagi linza suvga botirilgan. Uning fokus masofasi topilsin.
15.40. Oldingi masala linza uglerod sulfidga botirilgan hol uchun yechilsin.
15.41. Linzaning havodagi fokus masofasi 20sm bo‘lsa, linza suvga botirilgandagi fokus masofasini toping. Linza yasalgan shishaning sindirish ko‘rsatkichi n=1,6.
15.42. Egrilik radiusi 40sm va sindirish ko‘rsatkichi 1,5 bo‘lgan yassi qavariq linza buyum tasvirini ikki barobar kattalashtiradi. Buyum va tasvirdan linzagacha bo‘lgan masofa topilsin. Chizmasi chizilsin.
15.43. Egrilik radiuslari birday, |R₁|=|R₂|=8sm bo‘lgan flintglasdan qilingan ikki yoqlama qavariq linzaning bo‘ylama xromatik aberratsiyasi topilsin. Flintglasning qizil nur (λ₁=7,6∙10⁵ cm) uchun sindirish ko‘rsatkichi 1,5 va binafsha nur (λ₁=4,3∙10^-5 cm) uchun sindirish ko‘rsatkichi 1,8.
15.44. Oldingi masaladagi linzaning optik o‘qida, linzadan 40sm masofada nur chiqadigan nuqta bor. Agar bu nuqtadan to‘lqin uzunligi 1) λ₁=7,6∙10^-5 cm va 2) λ₂=4,3∙10^-5 cm bo‘lgan monoxromatik yorug‘liq chiqayotgan bo‘lsa, mazkur nuqtaning tasvir vaziyati topilsin.
15.45. Ikki yoqlama qavariq linzaning fokal tekisligida yassi ko‘zgu joylashtirilgan. Buyum linza oldida fokus bilan ikkilangan fokus masofa o‘rtasida turadi. Buyum tasviri chizilsin.
15.46. Fokus masofasi 2sm ga teng lupaning: 1) eng aniq ko‘rish uzoqligi 25sm bo‘lgan normal ko‘z uchun va 2) eng aniq ko‘rish uzoqligi 15sm bo‘lgan yaqinni ko‘rar ko‘z uchun kattalashtirishi topilsin.
15.47. Lupa normal ko‘z uchun k=10 marta kattalashtirish uchun lupani chegaralovchi sirtlarning egrilik radiuslari (|R₁|=|R₂|) qanchaga teng bo‘lishi kerak? Lupa yasalgan shishaning sindirish ko‘rsatkichi n=1,5
15.48. Fokus masofasi 50sm bo‘lgan uzoqni ko‘rish trubkasi cheksizlikni ko‘radigan qilib qo‘yilgan. Truba okulyari birmuncha surilgandan keyin ob’yektivdan 50m uzoqlashtirilgan buyumlar ravshan ko‘rina boshlagan. To‘g‘irlash paytida okulyar qancha masofaga surilgan?
15.49. Mikroskop ob’yektivining fokus masofasi 2mm, okulyarining fokus masofasi esa 40mm. Ob’yektiv fokusi bilan okulyar fokusi orasidagi masofa 18sm. Mikroskopning kattalashtirishi topilsin.
15.50. Yuzi 2x2m bo‘lgan surat undan 4,5m uzoqlikka qo‘yilgan fotoapparat bilan suratga olinmoqda. Tasvir 5x5sm o‘lchamda hosil bo‘lgan, apparat ob’yektiviningfokus masofasi qancha bo‘lgan? Suratdan ob’yektivgacha bo‘lgan masofani ob’yektivning fokus masofasiga nisbatan katta deb hisoblansin.
15.51. Teleskop fokus masofasi 150sm bo‘lgan ob’yektiv va fokus masofasi 10sm bo‘lgan okulyarga ega. Agar to‘lin Oy qurollanmagan ko‘zga 31` burchak bilan ko‘rinsa, mazkur teleskopdan qanday ko‘rish burchagi bilan ko‘rinadi?
15.52. Diametri D=9sm va fokus masofasi F=50sm bo‘lgan ikki yoqlama qavariq linza yordami bilan Quyoshning tasviri ekranga tushiriladi. 1) Agar Quyoshning burchak diametri 32` bo‘lsa, uning tasviri qanday kattalikda olinadi? 2) Quyosh tasviri hosil qiladigan yoritilish bevosita Quyoshning o‘zi beradigan yoritilishdan necha baravar ko‘p bo‘ladi.
15.53. 200 shamli elektr lampochkasining yorug‘ligi ish joyiga 45⁰ burchak bilan tushib, 141 lk yoritadi. 1) lampochka ish joyidan qancha masofada turganligi va 2) lampochka ish joyidan qancha balandlikda turganligi topilsin.
15.54. Shipga osib qo‘yilgan lampochka gorizontal yo‘nalishda 60sham yorug‘lik kuchi beradi. Agar lampochkadan 2m masofada devorda katta ko‘zgu turgan bo‘lsa, qarama qarshi tomondagi va lampochkadan 2m masofada devorga vertikal osib qo‘yilgan yuzi 0,5m² bo‘lgan suratga qanday yorug‘lik oqimi tushadi?
15.55. Katta chizma dastlab butunligicha, so‘ngra uning ayrim detallari natural kattalikda suratga olingan. Detallarni suratga olishda ekspozitsiya vaqtini necha barobar orttirish kerak?
15.56. 21-mart baxorgi teng kunlikda Quyosh Shimoliy YEr sharida tushda gorizontga nisbatan 10⁰ bilan turadi. Vertikal qo‘yilgan maydonchaning yoritilganligi gogrizontal maydonchaning yoritilganligidan necha barobar katta bo‘ladi?
15.57. Baxorgi va kuzgi teng kunlikda tushda Quyosh ekvatorda zenitda turadi. Bu vaqt ekvatorda YEr sirtining yoritilganligi Leningraddagi YEr sirtining yoritilganligidan necha marta ko‘p bo‘ladi? Leningradninng kengligi 60⁰.
15.58. Yuzi 25m² keladigan kvadrat xonaning markazida lampochka osilgan. Lampochkani nuqtaviy yorug‘lik manbai deb xisoblab, xona burchaklaridagi yoritilganlik eng ko‘p bo‘lishi uchun lampochka poldan qancha balandlikda turishi kerak?
15.59. Diametri 2m keladigan dumaloq stol markazi ustida yorug‘lik kuchi 10sham ga teng lampochka osilgan. Lampochkani nuqtaviy yorug‘lik manbai deb, uni sekin-asta ko‘tarayotganda stol chetlari yoritilganligining o‘zgarishi hisoblab chiqilsin. Yoritilganlikni 10sm oraliqda 0,5≤h≤0,9m interval uchun xisoblang. E=f(h) grafigini chizing.
15.60. Diametri 1,2m bo‘lgan dumaloq stolning markaziga, uning sirtidan 40sm balandlikda bir lampochkali stol lampasi qo‘yilgan. Stol markazining ustida, uning sirtidan 2m balandlikda to‘rtta shunday lampochkalardan iborat lyustra osilgan. Qaysi holda stol qirralarining yoritilganligi ortadi (va necha barobar): stol lampasi yongandami yoki lyustra yongandami?
15.61. Buyumni fotosurati olinayotganda u o‘zidan 2m masofada joylashgan elektr lampasi bilan yoritiladi. Shu lampani buyumdan 3m masofaga surilsa, ekspozitsiya vaqtini necha marta orttirish kerak bo‘ladi?
15.62. Normal tushayotgan quyosh nurlaridan YEr sirtining yoritilganligi topilsin. Quyoshning ravshanligi 1,2x10⁹nt.
15.63. Yorug‘lik kuchi 100sham keladigan elektr lampochkasining spiral simi, diametri: 1) 5sm va 2) 10sm bo‘lgan xira sferik kolba ichiga joylashtirilgan. Ikkala holda ham lampochkaninng yorqinligi va ravshanligi topilsin. Kolba qobig‘idagi yorug‘lik isrofi hisobga olinmasin.
15.64. Nur sochuvchi jism sifatida xizmat qiluvchi diametri 3mm cho‘g‘langan sharchali lampa 85sham yorug‘lik kuchi beradi. Agar lampaning sferik kolbasi: 1) tiniq shishadan, 2) xira shishadan yasalgan bo‘lsa, shu lampaning ravshanligi topilsin. Kolbaning diametri 6sm.
15.65. Yorug‘lik normal tushayotganda oldingi masaladagi lampa 5m masofada qanday yoritilganlik beradi?
15.66. Kattaligi 20x30sm oq qog‘oz sirtiga normal holda 120lm yorug‘lik oqimi tushadi. Agar sochilish koyeffitsiyenti ρ=0,75 bo‘lsa, qog‘oz varag‘ining yoritilganligi, ravshanligi va yorqinligi topilsin.
15.67. Qog‘oz varag‘ining ravshanligi 10⁴nt ga teng bo‘lishi uchun oldingi masaladagi qog‘oz varag‘ining yoritilganligi qanday bo‘lishi kerak?
15.68. O‘lchami 10x30sm qog‘oz varag‘i 100sham yorug‘lik kuchiga ega bo‘lgan lampochka bilan yoritiladi, chunonchi unga lampochkadan butun yorug‘likning 0,5 protsenti tushadi. Shu qog‘oz varag‘ining yoritilganligi topilsin.
15.69. 100 sham elektr lampochkasi hamma tomonga har minutda 122j yorug‘lik energiyasi tarqatadi. Agar lampochka 100vt quvvat iste’mol qilsa, 1) yorug‘likning mexanik ekvivalenti, 2) yorug‘lik berish foydali ish koyeffitsiyenti topilsin.