Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Hakamlik qilish 
Har bir o‘yin ob’ektiv va oqilona hakamlik qilishni talab qiladi. Agar o‘yin 
qoidalarning bajarilishini diqqat bilan va jiddiy ravishda kuzatilmasa, o‘yin 
o‘zining ta’lim-tarbiyaviy va pedagogik qiymati va ahamiyatini yo‘qotadi. O‘yin 
qoidalari bajarilishini kuzatish bilan birgalikda, rahbar pedagogik usullar yordam 
bilan ta’lim va tarbiyani boshqarib boradi. Hakam esa o‘yinda usullarni to‘gʻri 
bajarilishini kuzatadi, bu o‘yin texnikasini yaxshilashga va unga bo‘lgan qiziqishni 
to‘liq oshirishga yordam beradi. 
Jamoalarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘inlarda, bunda ob’ektiv va aniq 
hakamlik qilish alohida ahamiyatga ega, bu ayniqsa musobaqa yorqin ifoda qilgan 
va har bir jamoa yutishiga manfatdordir. Hakam jamoalarning kuch va 
o‘yinchilarini soni jixatdan teng bo‘lishini, shuning uchun bir hil sharoit 
yaratilishini (o‘yin o‘tkaziladigan, asbob-anjomlar va boshqalar jixatdan) kuzatib 
borishi kerak. 
Noto‘gʻri hakamlik qilish ishonchini yo‘qotadi, uni obrusi tushib ketadi, 
o‘ynovchilar ular bilan hisoblashmay qo‘yadilar. 
Hakam barcha o‘ynovchilarni ko‘rishga va ularga xalaqit bermaslikka, 
kuzatishga qulay bo‘lishi uchun joy topishi shart. Unga ayrim o‘yinlarda 
o‘yinchilarini siljishlarini kuzatish uchun maydon bo‘ylab harakat qilishga to‘gʻri 
keladi. 
Harakat o‘yin qoidasini buzulganligini sezgandan keyin, darov o‘z vaqtida 
va aniq signal beradi. U o‘ynovchilar bilan baxislashishga kirishmasdan odob bilan 
tanbex beradi. Shu bilan birga o‘yinni natijalarini to‘gʻri yakunlash hakamga 
bogʻliq bo‘ladi. Lekin harakatli o‘yinlarni to‘gʻri hakamlik qilish bolalarda 
xaqiqatgo‘ylikni hakamga va uni qoidalariga nisbatan hurmatda bo‘lishni 
tarbiyalashga yordam beradi. Hakamga tegishli tanbex berish va tushuntirish 
berishni o‘yin tamom bo‘lgandan keyin amalga oshirish kerak. 
O‘yin jarayonida yuklamani taqsimlash 
Harakatli o‘yini har bir o‘yin qatnashchisini imkoniyatini hisobga olish juda 
qiyin, shuningdek uni shu vaqtdagi jismoniy xolatini ham. Shuning uchun 
birdaniga xaddan tashqari mushakni taranglashtirishni tavsiya qilinishda, chunki u 
tez charchab qolishni keltirib chiqaradi nafas olishni sekinlashtirishni talab qiladi.
Buning uchun optimal yuklamani taminlash shart. Yuklamani intensiv tez 

---

173 
borishni dam olish bilan almashtirib borish kerak. 
O‘yini o‘tkazishga kirishishdan oldin, bolalarni kayfiyatini va oldingi o‘tgan 
faoliyati harkatini hisobga olish zarur. Agarda o‘yin katta jismaoniy yoki aqliy 
zo‘riqishdan keyin o‘tkazilsa (sinfda nazorat ishdan keyin yoki dalada ishlash) 
katta zo‘riqishni talab qiladigan, usullardan mustassno, kam harakatli o‘yinlarni 
taklif qilish kerak. 
Mashgʻulot vaqtida intensiv o‘yin bilan kam harakatli o‘yin bilan almashib 
boriladi. 
Shuni hisobga olish keraki, o‘ynovchilarning jo‘shqin xolatini oshirish bilan 
o‘yinda yuklama oshadi. Biroq o‘inga berilib ketgan, o‘ynovchilar bir-biridan 
oshib ketishga harakat qilib, o‘zlarini imkoniyatlarini hisobga olishmaydi va ko‘p 
kuch sariflanadi, bu esa sezgi me’yorlarini yo‘qotadi. 
O‘ynovchi bolalar tez-tez kuchiga ortiqcha baho beradi va charchashni kelib 
chiqishini 
sezmaydilar. 
Shuning 
uchun 
rahbar 
ularning 
kayfiyatiga, 
tayyorgarligiga, salomatlik xolatiga ishonmasligi kerak. Chunki kichik maktab 
yoshidagi o‘quvchilarga beriladigan yuklama, kattalarga qaraganda asta-sekin 
oshirib boriladi. Garcha o‘yinchilar xali dam olishga ixtiyoj sezilmasa ham gox 
o‘yinni to‘xtatib qo‘yish mumkin. 
O‘yinda yuklama o‘yin qatnashchilarining umumiy harakatchanligini 
oshirish bilan yoki kamaytirish bilan taqsimlab boriladi. Yuklamani o‘zgartirish 
uchun har xil metodik usullar mavjuddir. Buni qisqa vaqtli tanaffuslarda xatoni 
taxlil qilish, ochkolarni hisoblash, o‘yin qoidalarini aniqlash, yordamchilarni 
tayinlash, yugurib o‘tish uchun masofani qisqartirish, o‘yinda takrorlash sonini 
kamaytirish va xokozo shuning uchun ulardan foydalanishni uyushtirish mumkin. 
Ularni faoligini oshirish uchun, o‘ynovchilarni guruhlar bo‘lib yugurib boshqa 
joyga o‘tish masofasini oshirib borib, qo‘shimcha to‘siqlar bilan to‘ldirib, o‘yin 
qatnashchilarini harakatchanligini oshirish mumkin. 
O‘yin boshilar uzoq vaqt davomida damolmasdan harakatda bo‘lishiga, yo‘l 
qo‘ymaslik shart. O‘yin boshlarini vaqti-vaqti bilan hattoki, agarda ular 
yutaolmaslar ham almashtirishni tavsiya qilinadi. 
Barcha o‘ynovchilar iloji boricha hamma o‘ynovchilar taxminan bir xil 
yuklama olishlari shart. Shuning uchun o‘ynda yutqazgan o‘yinchilarni (agarda bu 
o‘yin qoidasi bo‘yicha talab qilinsa) faqatgina qisqa vaqtga chaqirish mumkin. Eng 
yaxshisi ularni o‘yindan chiqarmaslik kerak, uni o‘rniga jorima ochko berilgani 
ma’qul bo‘ladi. 
Tibbiy nazorat ma’lumotlarini hisobga olish kerak, aloxida diqqat-e’tiborni 
zaif bolalarga qaratilishi zarur. Ular uchun yakkama-yakka yuklama berish, ya’ni 
qisqartirilgan masofa, yengilashtirilgan topshiriq o‘yinda bo‘lishi vaqtini 
qisqartirishi maqsadga muvofiqdir. 
Ochiq xavoda o‘tkaziladigan o‘yinni davom etishi shuningdek obi-xavo 
sharoitiga bogʻliqdir. Ochiq xavoda o‘tkaziladigan mashgʻulot vaqtida organizmga 
harakatni fiziologik ta’sir etishi oshib boradi. 
O‘yndagi yuklama o‘yin maydonchasini katta-kichikligiga bogʻliq bo‘ladi: 
maydon qancha katta bo‘lsa, o‘yin qatnashchilari shuncha ko‘p yuklama oladilar.
Shunday qilib taqsimlash o‘yin o‘tkazish sharoiti va metodikasi bo‘yicha 

---

174 
aniqlanadi.