49
chorvachilikning
ajralib
chiqishi, ixtisoslashgan
hunarmandchilik
xo‘jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi ko‘payib,
mehnat qurollari yanada takomillashib bordi. Jamiyatda ishlab
chiqaruvchi xo‘jalikning paydo bo‘lishi va jadallik bilan rivojlanishi o‘z
navbatida ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi.
Ma’lumki, O‘rta Osiyo, umuman O‘zbekiston hududlarida dastlabki
davlatchilikning paydo bo‘lishi masalalari tadqiqotchilar orasida hamon
bahslarga sabab bo‘lib kelmoqda. Bu o‘rinda ushbu jarayonga asosiy
turtki bo‘lib, yanada jadallashtirgan omillarni aniqlash nihoyatda
muhimdir. Bronza davridayoq sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik
O‘rta
Osiyo
xo‘jaligining
asosini
tashkil
etgan.
Sug‘orma
dehqonchilikning yuqori unumdor shakllari jamiyatda hal qiluvchi
o‘zgarishlarga olib keldi. Xususan, dehqonchilik rivoji natijasida
qo‘shimcha mahsulot va xususiy mulk ko‘rinishlari paydo bo‘ldi.
Tadqiqotchilarning
fikrlariga qaraganda, sun’iy sug‘orishga
asoslangan dehqonchilik O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi hisoblanib, bu
jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O‘zbekistonning janubida
bronza davrida, Toshkent vohasi, Farg‘ona vodiysi hududlarida esa ilk
temir davrida shakllanib rivojlandi. O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari
sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo (yuqori, o‘rta, quyi)
oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida,
Zarafshon va Qashqadaryo
vohalarida shakllanib rivojlanadi. Bunday holatni dunyo tarixidagi
dastlabki davlatlar -Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida
ham kuzatish mumkin.
Jamiyat hayotida metallning keng yoyilishi ham dastlabki
davlatchilikning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib,
O‘rta Osiyoning juda ko‘plab bronza va ilk temir davriga oid
yodgorliklaridan (Sopolli, Jarqo‘ton, Qiziltepa, Anov, Ko‘zaliqir,
Afrosiyob, Daratepa, Chust, Dalvarzin va boshq.) ishlab chiqaruvchi
xo‘jalik bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan metall qurollar topib o‘rganilgan.
Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi mehnat unumdorligining yanada
oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi.
So‘nggi
bronza davriga kelib, kulolchilik charxining keng ishlatila
boshlanishi natijasida turli shakldagi yuqori sifatli sopol idishlar ishlab
chiqarila boshlanadi. Kulolchilikning rivojlanishi natijasida Sopolli,
Oltintepa, Gonur, Jarqo‘ton, Afrosiyob kabilarda kulolchilik mahallalari
paydo bo‘ladi. Shuningdek, hunarmandchilikning toshga, metalga,
yog‘ochga, suyakka ishlov berish turlari ham keng tarqaladi.
Hunarmandchilikning
ixtisoslashuvi, alohida xo‘jalik tarmog‘i sifatida
50
shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, davlatchilik paydo bo‘lishi uchun muhim bo‘lgan
qo‘shimcha mahsulot ko‘payishiga turtki bo‘ldi.
Ilk davlatlarning paydo bo‘lishida o‘zaro ayirboshlash, savdo-sotiq
va madaniy aloqalarning ham ahamiyati nihoyatda katta bo‘lgan.
Dastavval shuni aytish joizki, O‘rta Osiyo hududlarida yashagan aholi
qadimgi davrlardan boshlab o‘zaro munosabatlarni rivojlantirib kelganlar.
Bronza davriga kelib shimoldagi ko‘chmanchi chorvador qabilalar va
janubdagi o‘troq dehqonchilik aholisi o‘rtasida o‘zaro
mol ayirboshlash
va madaniy aloqalar yanada jadallashadi. Bu o‘rinda o‘sha davrda
shakllanib keyinchalik ancha rivojlangan qadimgi yo‘llarning ahamiyati
beqiyos bo‘ldi. O‘rta Osiyo qadimgi aholisi mintaqadan tashqari qo‘shni
davlatlar bilan ham o‘zaro aloqalarni rivojlantirganlar. Bu o‘rinda shuni
ta’kidlash joizki, qimmatbaho Badaxshon (Tojikiston) lojuvard toshlari
mil avv. III ming yillikdayoq, Mesopotamiya va Misr shaharlarida
nihoyatda, qadrlangan va bu hududlar bilan o‘zaro mol ayirboshlash
munosabatlari o‘rnatilgan.
Undan tashqari, Mesopotamiya, Misr,
Hindiston, Eron, O‘rta Osiyo yodgorliklaridagi so‘nggi bronza va ilk
temir davri topilmalaridagi juda ko‘pgina o‘xshashliklar, bu hududlar
o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalardan dalolat beradiki, bu
jarayon ham ilk davlatchilikning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Mil avv. III - II ming yillliklarga kelib O‘rta Osiyo jamiyatida sodir
bo‘lgan iqtisodiy taraqqiyot jarayonlari bu hududlarda ilk shaharlarning
paydo bo‘lishiga imkon yaratdi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda,
ilk shaharlar paydo bo‘lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida eng
muhim va asosiy omil bo‘lib, bu ikkala jarayon uzviy bog‘liq
holda
kechgan.
Ma’lumki, mil.avv. II ming yillikka kelib qadimgi O‘zbekistonning
dehqonchilik vohalarida o‘troq qabilalar rivojlanib aholining alohida
joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar - o‘troq
dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi,
hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv
tizimining murakkablashib borishi, o‘zaro
almashinuv, savdo-sotiq va
madaniy
aloqalarning
kuchayishi hamda harbiy-siyosiy
vaziyat
O‘zbekiston hududlarida dastlabki shaharsozlikning paydo bo‘lishida
asosiy omillardan hisoblanadi.
O‘lkamiz hududlarida dastlabki shahar madaniyatining shakllanishi
ham jamiyat taraqqiyotida bo‘lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo‘li bilan
rivojlangan. Bu qonuniyatga ko‘ra shaharsozlik madaniyatining
51
shakllanishi uzoq va bosqichma-bosqich davrlarni bosib o‘tgan.
O‘zbekistonning turli hududlarida tadqiqotchilar qadimgi shahar
xarobalarini topib tekshirdilar. Ko‘p sonli arxeologik topilmalarning
dalolat berishicha bu ko‘hna shaharlar ba’zilarining yoshi 2 700-3000
yildan kam emas.
Ularga Afrosiyob, Ko‘ktepa (Samarqand), Qiziltepa
(Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (Qashqadaryo vohasi) va
boshqalar kiradi. Bu ko‘hna shaharlar tarixi hozirgi Samarqand
(Afrosiyob-Maraqanda),
Kitob-Shahrisabz
(Uzunqir)
yoki
Qarshi
(Yerqo‘rg‘on) hududlarida davom etdi.
O‘lkamiz hududlarida qadimgi shaharsozlik madaniyatining asoslari
quyidagilardan iborat:
aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tishi va keng vohalar bo‘ylab
yoyilishi;
Do'stlaringiz bilan baham: 
