77
hokimiyat tuzishga, o‘sha davrda o‘troq dehqonchilik bilan
shug‘ullanuvchi vodiy aholisi uchun “xudoning qamchisi (tig‘i)”
hisoblangan ko‘chmanchi xalqlarga qarshi keskin kurashga chaqirdi.
Zardo‘shtiylarning diniy falsafasi qarama-qarshi kuchlarning
kurashiga asoslangan. Bu kurash yorug‘lik, yaxshilik kuchlari xudosi
Axuramazda, qora va zulmat kuchlari xudosi Axriman o‘rtasida boshlanib
jamiyat va insonlar orasida davom etgan.
Zaratushtra ta’limotiga ko‘ra jamiyat
yaxshilik va yomonlikdan
iborat. Shuningdek, bu ta’limotga ko‘ra insonlar hayotining asosiy
mazmuni
doimo
xayrli
ishlar
qilish,
bir-biriga
mehr-oqibatli,
xushmuomala bo‘lish va olijanob fazilatlardan iborat. Zardo‘shtiylarda
to‘rt unsur - olov, yer, suv va havo muqaddas hisoblangan va ular doimo
ardoqlanib kelingan.
Zardo‘shtiylar o‘limni dunyoda, jamiyat taraqqiyotida eng yovuz
narsa deb hisoblaganlar. Shuning uchun ham ular muqaddas yerga o‘likni
ko‘mmaganlar hamda o‘ziga xos ko‘mish marosimlariga amal qilganlar.
O‘likni (odam, hayvon) yerga ko‘mish qattiq jazolangan. Zardo‘shtiylar
o‘likni maxsus joylarda saqlab, hayvonlar
va qushlar ular suyaklarini
tozalaganidan so‘ng tozalangan suyaklarni tosh, loy yoki ohakdan
yasalgan maxsus “astadon” (“ossuariy”)larga dafn etganlar.
Zaratushtra dini vaqt o‘tishi bilan asta-sekin, eron tiliga mansub
xalqlar o‘rtasida tarqalar ekan o‘z asosini saqlagan holda biroz o‘zgaradi.
Axuramazda va Axrimandan tashqari “Avesto” bir qator boshqa xudolar -
Mitra, Xouma, Anaxita, Ashi va Zurvon kabi ulug‘
xudolar faoliyati
haqida ham hikoya qiladi.
Zardo‘shtiylik Sosoniylar davrida (mil. III-VII asrlar) uzil-kesil
rasmiylashgan. Bu davrda zardo‘shtiylik adabiyoti ham keng tarqaldi.
Dastlabki paytlarda zardo‘shtiylik dinining muqaddas matnlari avlodlarga
og‘zaki yetkazilgan va Zaratushtra o‘limidan so‘ng bir necha asr o‘tgach
ma’lumotlar to‘planib yagona matn yozilgan. “Avesto” shu tariqa yuzaga
kelgan. Bir qator olimlar zardo‘shtiylik aqidalariga tayanib “Avesto”ni ilk
sosoniylar (III-IV asrlar) davriga bog‘lasalarda, shunga qaramay uning
birinchi tahriri mil. avv. I asrda bo‘lib o‘tgan deb hisoblanadi. “Avesto”
(“Asos”, “Asosiy matn”) jumlasi ham o‘sha paytda paydo bo‘ladi.
Olib borilgan tadqiqotlar natijalariga qaraganda, ilk temir davri
O‘rta Osiyo hududlarida madaniy hayot, milliy urf-odatlar, an’analarning
rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Shunday an’analardan biri
Navro‘z bayramidir.
78
Navro‘z qadim avlodlarimizdan bizgacha
yetib kelgan muqaddas
urf-odatlardan bo‘lib, uni bayram qilish O‘rta Sharq va O‘rta Osiyoda
qadimdayoq rasm bo‘lgan. Asrlar o‘tishi bilan Navro‘z bilan bog‘liq
an’analar xalqlar va elatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning
rivojlanishi zaminida keng yoyila borib, ko‘p o‘lkalarning an’anaviy
milliy bayramiga aylandi.
Narshaxiyning ma’lumot berishicha, “Navro‘z - Yangi yil bayramini
o‘tkazish” an’analari boshlanganiga uch ming yildan o‘tgan. Ingliz
olimasi M.Boys fikricha, zardo‘shtiylarda “olov
hamda ezgulik homiysi
Asha Vahishta sharafiga bahoriy udum - Navro‘zni o‘tkazish an’anasi
paydo bo‘lgan”. Beruniyning yozishicha, “Navro‘z yangi yilning birinchi
kuni bo‘lib, uning forscha nomi ham shu ma’noni taqozo etadi.
Yeronliklar o‘tmish zamonlarda yillarni qabisali oylarga bo‘lishgan. Bu
vaqt quyoshninng Saraton burjiga kirish paytiga to‘g‘ri kelar edi. So‘ngra
u orqaga surilgach, bahorda keladigan bo‘ldi. Endi u butun yil unga
xizmat qiladigan bir vaqtda, ya’ni, bahor yomg‘irining birinchi tomchisi
tushishidan gullar ochilguncha, daraxtlar gullashidan mevalari yetilguncha
o‘simlik unib chiqa boshlashidan takomillashguncha davom etgan vaqtda
keladi. Shuning uchun Navro‘z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil
qilingan.”
Demak, Navro‘z 3-3,5 ming yillar ilgari paydo bo‘lgan bo‘lib, asrlar
davomida yangicha qarashlar va an’analar bilan boyib bordi.
Shu bilan
birga uning tarkibida ajdodlarimining qadimgi mifologik tasavvurlari va
hayot tarzi bilan aloqador marosim va urf-odatlar ham saqlanib qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
