Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

Dars bloklari	Qisqart ma belgi lanishi M	5
1 aka
1.	Motivlash («Mo‘jiza bilan

Vaqt
i
• S
1

uchrashuv»)	demik soat	DMM-1	20
2. Dasturiy materialning mazmuni
(DM i F + propedevtika TRIZ) Psixologik dam olish (autotrening, o‘yin yoki jismoniy daqiqasi)	3.	PDO	5

4. Boshqotirma В 10
Tanaffus
5. Intellektual mashqlar IM 10 1 akademik
soat
6. Kompyuter intellektual yordam KIYO 10
7. Rezyume R 5
Kreativ darsning ma’lumot kartasi quyidagi yo‘nalishlardan
iborat:
1-yo‘nalish. Motivlash.
211
Bu bo‘limda go‘dakni surpriz qarshi oladi. U tafakkurini u yoki
bu darajada hayratlantiradigan nima bilandir to‘qnashadi.
2-yo‘naIish. Dasturiy materialning mazmimi. Darsning bu
qismida ta’lim mazmuni berilgan mavzu bo‘yicha aniq dars
materiali ikki qismda beriladi.
Axborot kartasi (kreativ darsning tuzilishi)
M -►j DM PD В Tanaffus IM DM KIY R
Kreativ dars komponentlarining tizimli bog‘lanishi
Motivlash
(ichki rag‘bat)
(mo'jizalar
bilan
Psixologik dars
olish (o‘yin) yoki
jismoniy daqiqa
Boshqotirma
Intellektual
mashqlar
Fikrlashni intellektual
va kompyuter
yordamida qoilabquvvatiasii
1 - ’ ' ’ Г IF
Dasturiy materialning mazmuni
(ITF va T - Ijodiy tafakkur va fantaziyaga tayyorgarlik)

Motivlash (ichki rag‘bat) (mo'jizalar bilan uchrashuv) - « H C J P m	Mazrnun qismi	Dam olish (psixologik yengillik)	L	-*	Boshqotima
j
m

Intellektual Kompyuter 0‘ymi Yakun
mashqlar
* Шmm* m
__ _——►
(Rezyume)
9 Ш
Tanaffiis - 10 daqiqa
3-yo‘nalish. Psixologik dam olish.
.Darsning bu qismi jismoniy daqiqada sport, raqaxnli, jismoniy
mashqlaming o‘yin shaklida yoki bosh miya yarim sharlarining
uyg‘unligini ta’minlovchi mashqlardan tashkil topdi.
4-yo‘naIish. Boshqotirma.
212
Darsning bu qismi ijodiy faoliyatga, motivlashtirishga,
topqirlikni, ijodiy tafakkurni, go‘dakning ijobiy qobiliyatini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
5-yo‘nalish. Intellektual mashqlar.
Darsning bu qismi ijodiy faoliyatni, tafakkumi va fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishni ko‘zda tutadi.
6-yo‘nalish. Fikrlashning kompyuterli intellektual tayanchi.
Ta’limning bu shakli ijodiy fikrlashning chuqur rivojlanishiga
yo‘naltiriIgan bo‘lib, o‘quvchilar ijodiy qobiliyatini kompyuter
muhiti, multimediyalar, interaktiv ta’sir va boshqalar yordamida
qo‘shimcha imkoniyatlar bilan darsda foydalanilgan
boshqotirmalaming davomi sifatida foydalaniladi.
7-yo‘nalish. Rezyume
4.Kreativ dars yo‘ naJishlarining mazmuni va psixologik asosi
1-yo‘naIish. Motivlashtirish (hayratlanish, surpriz).
“Hayratlanish - donishmandlikning boshlanishidir” (Suqrot).
Axborotlardan toliqishning oldini olish va o‘quvchilami
intellektual faolligini oshirish maqsadidagi izlanishlar yo‘Iidagi
muqobil usullaridan biri “hayratlanish” yoki boshqacha aytganda,
“mo‘jiza effekti”. Hayratlanarli predmetlar bilan to‘qnashuv tizimi,
ulami yaratilish haqidagi izlanishlari kichik maktab
o‘quvchilarining qiziqish va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi.
Motivlashtirish dars jarayonida predmetlar timsolida, masalan,
go‘dak tafakkurini jumboqliligi, siri va favqulodda go‘zalligi bilan
olib boriladi. В unday predmetlar turlicha bo‘lish.i mumkin.
Jumladan, oynasi orasiga 0‘rgimchak kirib qolgan soat, ichiga
yelkanli kema joylashtirilgan butilka va h.k. Bolalar qiziqishini
oshiruvchi oddiy fokuslar. Masalan: quti ichida bir ko'rinib, bir
ko‘rinmaydigan sichqoncha va b.
Bunday jihozlar unutilgan qadimiy o‘yinchoqlar vazifasini ham
bajarishi mumkin. Yog‘ochdan yasalgan cho'qiyotgan tovuq,
pianino chalayotgan ayiq, ayiq bilan о‘tin arralayotgan dehqon.
Bolalarda sovun ko‘piklarida hosil bo‘ladigan shakllar ham hayrat
va qiziqish uyg‘otadi. Sovun pufagini hosil qiluvchi qismi bo'lgan
213
oddiy ruchka yoki sovim pufagidan chiroyli shakllar yasovchi
to‘pponcha - avtomat o'yinchog‘i. Obyektning tortishish markaziga asoslangan o‘yinchoqlar: yiqilmas matryoshkalar, magnit
tortishiga asoslangan kamondan o‘q otish o‘yinchoqlari o‘quvchilaxda kuchli qiziqish uyg‘otadi. Bundan tashqari, o'yinchoqboshqotirmalar ham qiziqarlidir.
2-yo‘nalish. Dastuming mazmuni.
Dastuming mazmuni boshqa yo‘nalishlami tizimli umumlashtirish asosida bir butunlikda ijodiy tafakkurning va fantaziyasining
rivojlanishiga hamda tasviriy masalalaming nazariy yechimi degan
jiddiy muammom (G.S.Altmuller) yechishga xizmat qiladi. Bu
yerda shuni hisobga olish kerakki, qiyin masalalami yechishda
yuqori natijalarga erishish uchun 3 ta muhim omil mavjud:
Qobiliyat, imkoniyat, individualliklami og‘zaki, matematik va
texnik hisoblash, o‘zlashtirish qobiliyati, abstrakt va murakkab
fikrlash natijasidir. Bunday qobiliyatlar boshqa kishilar tomonidan
ijobiy e’tirof etilishi muhimdir. Imkoniyatlar go‘dakni intellektual
faol va o‘z muammolarini mustaqil hal etishdan manfaatdor
bo‘lgan, atrofdagi eng yaxshi, o‘z-o‘ziga ishonch tug‘diradigan
boshlang‘ich tajribalami o‘zida mujassamlashtiradi. Individuallik
dastlabki ikki omilning ta’sirini kuchaytirishga, shu bilan birga
qobiliyatlar shakllanishini qiyinlashtirishga ta’sir qiladi. Ijodkor
shaxsning shakllanishida uni qurshab turgan muhit ijobiy sharoitni
yaratishi lozim.
3-yo‘naiish. Psixologik dam olish.
Psixologik dam olish sifatida qo‘llaniladi. Bosh miya yarim
sharlarini garmonik rivojlanishiga ta’sir etuvchi jismoniy mashqlar
(Shuni esda tutish lozimki, o‘ng va chap qe/llar imkoniyatini
rivojlantirish muhimdir. Psixologlaming ta’kidlashicha, o‘ng va
chap qo‘lda birday harakatlanish xotira, fikrlash va nutqning
rivojlanishi, yaxshilanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.)
0 ‘yinlar, sport-hissiyotli, teatrlashgan, taqlid etuvchi raqslar.
Sport hissiyotga asoslangan “Jangler”, “Arqon tortuvchilar” kabi
o‘yinlami shu turkumga kiritish mumkin. Quvnoq bolalar kuylariga
raqsga tushish, go‘dakka harakat va teatrlashtirilgan taqlidchan
“Tabassum o‘yini” va shu kabilar o‘ziga xos kulgi terapiyasidir.
214
Topshiriqlar turlari xilma-xil bo‘lib, o‘qituvchining ixtiyoriga
qarab yangilari bilan to‘ldirib boriladi. “Pantomima” o‘yinlarida
2 tomonlama dam olishga erishiladi: tegishli guruh muskullari dam
oladi va o£yin ijobiy hissiyotlar hisobiga reaksiya amalga oshadi.
Pantomimo bilan shug‘ullanish ijodkorlik rivojlamshining
boshlanishi bo‘libgina qolmay, go‘dakni o‘z-o‘ziga ishonchini
orttiruvchi ijobiy hissiyotdir.Psixologik va fiziologik kuzatislilar
aqliy va hissiy toliqish bilan, vegetativ qo‘zg‘alishlar bilan skelet
muskullaridan toliqishning uzviy bog‘lanishini ko‘rsatmoqda.
Hammaga ma’iumki, muntazam jismoniy mashqlar ishchanlik va
sog‘lomlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
Bosh miyaning optimal funksional holatini ta’minlash, bundan
tashqari, miyadan chiqayotgan nerv impulslarining to‘lqinini
boshqarishga ham bog‘liq. 0 ‘z-o‘zini boshqarish tizimi yordamida
markaziy qo‘zg‘alishni periferikka ko‘chirish, eng avvalo, skelet
muskullarini va shu bilan birga asabiy zo‘riqishning oldini olishni
ta’minlaydi.
Ta’kidlash kerakki, tetik holatda fikriy qabul qilish (ijobiy
hissiy reaksiyalar ta’sirida yuzaga kelgan) kelgusida quyidagi
siljishlarga olib kelishi mumkin: o‘z-o‘ziga ta’sir etish orqali oldin
boshdan kechirilgan emotsional holatlar tiklanishi mumkin. Olzo‘ziga ta’sir faqatgina oliy nerv faoliyatining xarakteriga ta’sir etib
qolmasdan, organizmning hujayralargacha bo‘lgan mexanizmini
boshqarishga ta’sir ko‘rsatadi. Autogen mashqlaming psixologik
nazorat mashqlari - “Tinch maskan”, “To‘liq potensial”, “Lazzatlar
ro‘yxati” kabilar muskul va psixologik reaksiya jarayonida o‘zo‘ziga ta’sir etuvchi holatlarda yordam beruvchi formula va
timsollardir. 0 ‘quvchilarda o‘z-o‘zini boshqarishga o‘rgatishga
o‘qish va ijodiy faoliyati, munosabat va xulqi jarayonida o‘z ustida
nazorat o‘matuvchi muhim omil sifatida qarash kerak.
4-ya‘nalish. Boshqotirmalar.
Zamonaviy kreativ darsning muhim elementlaridan bin sifatida
o‘quvchilar ijodiy faoliyati tabiiy obyektlar tizimida o‘tkir aql va
topqirlik mujassamlashgan boshqotirmalar muhim ahamiyatga ega.
Boshqotirmalar o‘quvchi oldiga yechimini topish jarayoni fikmi
noan’anaviy birikishga olib keladigan muammo zararsiz materiallar
215
(yog‘och, qog‘oz, metall, plastmassa)dan yasalgan buyumlardan
foydalanish mumkin. Taklif etiladigan boshqotirmalar ko‘p sonli
obyektlar ichida cJdaktik prinsiplarga mos ravishda tanlab oiinadi.
Quyidagi talablar qo‘yiladi:
• Boshqotirmaga asoslangan g‘oyaningjozibadorligi.
• 0 ‘quvchilar qiziqislilariga ta’sir ko‘rsatuvchi psixologik
quwati.
• Maktabda o‘qitiladigan predmetlar bilan bog‘liqlik (fizik,
kimyoiy, biologik va boshqalar.).
• Go‘dakning obyekt bilan estetik uyg‘unligi.
• Go‘dakning qiziqishlari va yoshiga bog‘liq ijodiy
imkoniyatlari.
• Natijani topishda asta-sekin yuksalish.
Boshqotirmalaming bunday tizimi biz tomonimizdan dunyo
tajribasida birinchi marta dars tizimining yaxlit bir bo‘lagi sifatida
tavsiya etilmoqda.Biz tomonimizdan saralangan boshqotirmalar
tizimi kreativ ta'lim tizimining yangi didaktik vositasidir. Uning
bosh funksiyasi ijodiy fikrlashni, topqirlikni, fikrlash to‘siqIarini
yengish, ijodiy tafakkumi rivojlantirishdan iborat. Bundan tashqari,
bu tizim kuzatuvchanlikni, qiziquvchanlik va ijodkorlik faoliyatini
natijasi sifatida intellektual faollikni rivojlantiradi. Boshqotirmalami yechish insonning doimiy o‘yinga bo‘lgan ehtiyojini
qondiradi. 0 ‘yin ijodiy faoliyatning o‘ziga xos tayyorgarlik turi
bo‘lib, boshlang‘ich maktab o‘quvchisining kreativ sifatlarini
rivojlantiradi. Ehtiyojning kitobjavoni matematik boshqotirma va
o‘yinlar bilan to‘la bo‘lganligi ham bejiz emas. “Alisa mo‘jizalar
mamlakatida”, “Alisa ko‘zgu ortida” kabi umume’tirof etilgan
ertaklarning muallifi, ajoyib ertakchi, Oksford universitetida
matematikadan dars oetgan Lyuis Kerrol boshqotirmalarning katta
ixlosmandi edi. U oddiy qog‘oz varag‘ini buklash orqali g£aroyib
figuralar (origami)dan juda ko‘p foydalangan. Uning qo‘llarida
varaqni buklash orqali oddiy geometrik chiziqlardan kutilmaganda
o‘quvchilar ko‘z o ‘ngida o‘zining mukammalligi bilan miniatura
asarlaxi, yarim abstrakt haykallar paydo boigan.
216
Boshqotirmalar tizimida yana bir muhim (motivatsion) funksiyasi shundan iboratki, ular o‘quvchilaming o'rganilayotgan
materialga nisbatan qiziqishini orttiradi, bundan ko‘p samaraliroq
motivlash shaklini topish mushkuldir. Berilgan masalalami bir
necha usullarda yechish ham samaralidir. Boshqotirmalar bilan olib
boriladigan faoliyat fikrlash mahsuldorligini oshirishda qo‘shimcha
imkoniyatlami ishga soladi. Tafakkurda hayoliy obrazlaming
mavjudligi, taxminlami tekshirishda kattalar yordamiga tayanmaslik o‘quvchida zoriqmasdan belgilar olamidan obrazlarga yoki
aksinchaga o‘tishga yordam beradi. Yaxlit ta’limiy ish shaklida
o‘qish, o‘z holicha aqliy rivojlanish amalga oshiriladi.
5-yo‘naIish. Intellektual mashqlar.
Intellektual mashqlar ham boshqotirmalar singari o‘quvchilami
ijodiy faoliyatga, motivlashtirishga xizmat qiladi. Ijodiy bilimlar
tizimi (ВТ) intellektual mashqlar izchii kreativ ta’limning didaktik
prinsiplari asosida tuzilgan. U maxsus bilimlarni talab qilmaydigan,
faqat fikrlash, topqirlik va mustaqil yechimlami talab qiladigan
ijodiy topshiriqlarni o‘z ichiga oladi. Bu bilimlarning murakkablashtirilgan tizimi bo‘lib, o‘quvchilar yoshiga mos maqsadga
yo‘naltirilgan qiziquvchanlikni, ijodiy qobiliyatni, tafakkumi,
narsalarga o‘zgacha qarashni talab etadi.Ijodiy bilimlar tizimi -
intellektual mashqlar o‘zida asosan quyidagicha topshiriqlarni
qamrab oladi:
• Taxminiy xulosalar chiqarish: ular o‘quvchilami sabablar va
oqibatlar haqida fikrlashga majbur qiladi.
• Obyektlarni noodatiy qoilanishi.
• Qonuniyatlami izlab topish (bu topshiriqlar mantiqiy
fikrlashni, umumlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi).
• Kutilmagan vaziyatlarda to‘g‘ri yo‘l tanlay olish, bunday
topshiriqlar go‘dakda mardlikni rivojlantiradi.
• Mavjud obrazlar asosida obrazlar sxemasini tuzish (abstrakt
tafakkumi, asosiy sifatlami, obyekt tarkibi).
• Obyektni rivojlantiruvchi vazifalar, masalan, o‘yinchoqlami
(kuzatuvchanlikning mustaqil yechimini topa olish va o‘z fikrini
himoya qila olish mashqlari).
217
• Topshiriq chegarasidan chiqa olish qobiliyatini rivojiantirish,
fikrlash inersiyasmi yengib o‘tish.
• Maqsadga yo‘naltirilgan savollar bera olish va javoblar
asosida prednaetni aniqlash.
• Tafakkumi bosqichma-bosqieh rivojiantirish.
Mazkur dars komponentining psixologik qiymati shundaki,
aqliy mehnat qoidasi va shakli mustahkamlanadi, fikrlash samaradorligini oshirish, yechimlaming alohida bosqichlarida ijodiy
jarayonning malakalari shakllanadi.
Intellektual mashqlar bosh funksiyasi murakkab topshiriqlar
bajarishda axborot tahliliga asoslanishdan iboratdir.