Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

126
o‘rgatish, amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilish va umumlashtirish,
tuzatish va xulosalar chiqarish.
4.Darsga qo‘yi)adigan talablar
1. Har bir dars ma'lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va puxta rejalashtirilgan bo‘lmog‘i lozim. Buning uchun:
a) dars yoshlami barkamol shaxs ruhida tarbiyalashning
umumiy maqsad va vazifalaridan kelib chiqadigan aniq bir
maqsadni amalga oshirishga qaratilgan boiishi; \
b) darsning maqsadi albatta, o‘quvchilarga tugallangan bilim
berishni nazarda tutgan bo‘ lishi:
d) bir soatlik darsda o‘ tishga moijallangan mavzu dastur
materialining bir qismi sifatida ifodalanishi va bu materiallar o‘zaro
ichki mantiqiy bogianishga ega boiishi;
e) o‘tilishi kerak boigan materialning xarakteriga ko‘ra qanday
dars tipi, o‘qitish metodidan foydalanish nazarda tutilishi;
f) sinf o‘quvchilarining faolligini oshirish maqsadida
umumsinf va ayrim o'quvchilar bilan qanday ish olib borish
kerakligi belgilangan boiishi kerak.
2. Har bir dars mustahkam g‘oyaviy-siyosiy jihatdan tarbiyaviy
yo‘nalishga ega bo‘lmog‘i lozim:
a) darsning mazmuni oiilayotgan mavzuning mohiyatiga
bogiiq holda o'quvchiiami g'oyaviy-siyosiy jihatdan tarbiyalashga
xizmat qiladigan materiallar bilan boyitilishi;
b) dars o‘tilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqadigan
tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri taraqqiyoti haqidagi ilmiy bilimlar
o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi va e’tiqodlarining
shakllanishiga qaratilgan boiishi;
d) dars oiilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqadigan
ilmiy nazariyalar orqali o‘quvchilaming dialektik, materialistik
dunyoqarashlarini shakllantirish va o‘quvchiIami barkamol shaxs
ruhida tarbiyalashi lozim.
3. Har bir dars albatta, turmush bilan, amaliyot bilan
bogiangan boim ogi lozim. Bunda ayniqsa:
127
a) matematika, fizika, kimyo, biologiya, geometriya va boshqa
fanlaming ilmiy asoslari, uni turmushda, ishlab chiqarish
amaliyotida qoilashi;
b) sanoat va qishloq xo‘jaligining rivojlanishida fanning tutgan
o‘rni kabiJar nazarda tutilishi lozim,
4. Har bir dars xilma-xil metod, metodik usul va vositalardan
keng va unumli foydalangan holda olib borilishi lozim.
5. Darsga ajratilgan har bir soatni tejab undan samarali
foydalanish lozim.
6. Har bir dars o‘qituvchi va o‘ quvchiiarning faoliyati
birlashgandagina qo‘yilgan maqsadga erishish mumkin. Buning
uchun:
a) o‘qituvchi darsga puxta tayyorlanishi;
b) shu dars davomida ishlatiladigan ko‘rgazmali o‘quv
materiallarini to‘g‘ri tanlashi va ishlatishi;
d) sinf jamoasi va har qaysi o‘quvchi bilan munosib
muomalada boiishi;
e) sinf faolligini oshirishga qaratilgan tadbirlami to‘g‘ri
belgilashi, ayniqsa, o‘quvchiiarning mustaqil fikr yuritishlarini,
ulaming diqqatini jalb qilish va ma'lum topshiriqlami kitob bilan
ishlash, tajriba oikazish va yozma grafik ishlami bajarish.
5. Dars tizimi strukturasi elementlari va tiplari
Taiimning strukturasi va tizimi haqida tushuncha. Awalo,
strukturaning nimaligini ko‘rib o‘tamiz. Har bir fandagi ,,struktura“
tushunchasi o!ziga xos mazmunga ega. Chunki har qanday obyekt,
jarayon, hodisaning ichki tuzilishi boiib, unda turli aloqa va
munosabatlar mavjud. 0 ‘quv jarayoni ham o‘zining tuzilishiga ega
va u zvenolar, deb ataladigan o‘zaro bogiiq maium qismlardan
tashkil topadi. Butun ichidagi ana shu zvenolaming o‘zaro
bogianishi mazkur jarayonning strukturasmi vujudga keltiradi.
Lekin, ma’Iumki, strukturasiz tizim boimaganidek, tizimsiz
struktura ham bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, strukturani tizimdagi
o‘zaro bogiiq elementlaming tartiblari, deb ta’riflash mumkin. Biz
tizim tushunchasiga nimalami kiritamiz?
128
Tizim - o‘zining xossalari va bog‘lanishlari bo‘yicha u yoki bu
tartibdagi о‘zaro bog‘Iiq ko‘p elementlardir.
0 ‘quv jarayonining strukturasi va tizimini yaqqol tasawur
etish uchun bu jaxayon qanday zvenolardan tashkil topganini, ular
orasidagi o‘zaro bog‘lanish qandayligini va har bir zveno qanday
elementlardan iboratligini aniq bilish zarur. Awal o‘quv jarayoni
qanday zvenolardan tashkil topishini va ular orasidagi
bog‘lanishlami ko‘rib chiqamiz.
Dars tuzilishi - bu darsning ko‘plab elementlardan tashkil
topgan elementlari bo‘lib. u o‘qitish jarayonida yuzaga keladigan
faoliyatni maqsadli yo‘naltirishga xizmat qiladi.
0 ‘quv jarayoni quyidagi zvenolarga ega bo‘ladi:
1. 0 ‘qituvchining o‘quvchilar diqqati va tafakkurini jalb
qilishi, shu orqali ulami o‘quv materialini faol idrok etishga olib
borish maqsadida bilish vazifasini o‘rtaga qo‘yishi.
2.0‘qituvchi tomonidan bilimlarning berilish jarayoni va
o‘quvchilaming yangi materialni o‘zlashtirishi.
3.Ilmiy tushunchalaming shakllantirilishi va umumlashtirilish
jarayoni, o‘quvchilami bilim, ko‘nikma va malakalarini
mustahkamlash va takomillashtirish.
4 .0‘quvchilaming bilim, ko‘nikma va malakalarini tegishli
vaziyatlarda qo‘llash.
5.0‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘z!ashtirayotganini tekshirish.
Har kuni o‘quv jarayonining tarkibiy qismi umumiy vazifaiami
ham, o‘ziga xos funksiyalami ham bajaradi. 0 ‘quvchilar ulaming
birida bilish vazifasini anglaydilar, ikkinchisida o‘rganilayotgan
materialni idrok etadilar va tushunadilar, uchinchisida ko‘nikma va
malakalarini takomillashtiradilar. Har bir zvenoda yangilikning
qandaydir qismi idrok etiladi, mehnat madaniyatining qandaydir
elementlari o‘zlashtiriladi. Ulaming har birida ta’limning umumiy
va o‘ziga xos fimksiyalari ma’lum yo‘sinda birlashadi. 0 ‘quv
jarayonining mazkur barcha zvenolari о‘zaro chambarchas
bog‘langan. Masalan, o‘quvchilar bilish jarayoniga loqayd
munosabatda bo‘Isa, о‘quv materialini chuqur va ongli
o‘zIashtirishi mumkin emas. Bunday holda zveno ikkinchi vazifaga
129
faol tayyorgarlik rolini bajaradi. Agar 0‘quvchilar o‘qituvchi
rahbarligida o‘z mushohadalari kuchi bilan ilmiy tushunchalami,
qonunlami umumlashtirmasa, yangi materialni idrok etish jarayoni
yuzaki boiib. qoladi. Shu maqsadda o‘qituvchi yangi materialni
o‘tishda:
a.) induktiv;
b) analitik-sintetik, ya’ni tushunchalami muayyan hodisalam
analiz va sintez qilish asosida asta-sekin shakllantirish;
d) deduktiv yoilardan foydalanadi.
Yangi materialni o‘zlashtirishning har bir yoiida muayyan va
mavhumlikning, tasavvur va tushunchalaming o‘zaro bogianishi
juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tasavvur predmetning, asosan, tashqi ko‘rinishini, ya’ni
insonning sezgi organlari bevosita idrok etishi uchun qulay
belgilarini aks ettiradi.
Tushuncha esa narsalarning mohiyatini anglash imkonini
beradi va mazkur sinfga mansub barcha predmetlar uchun umumiy
muhim xususiyatlar, belgilar va bogianishlarai aks ettiradi. Har bir
fan o'zaro bogiiq tushunchalar tizimini tashkil qiladi. Demak,
qandaydir fanning asoslarini o‘zlashtirish, awalo, mana shu
fandagi tushunchalar tizimini o‘rganishga chambarchas bogiiqdir.
О‘quvchiiarning bilim, ko‘nikma va malakalarini dastlabki,
vaziyatlarda, ya’ni namuna bo‘yicha, shuningdek, hayotiy
sharoitlarga yaqin yangi vaziyatlarda qoilash taiim jarayonining
muhim zvenosi hisoblanadi. Chunki insonning amaliy faoliyati
bilimlar haqiqatligining mezoni sifatida xizmat qiladi. Ana shunday
faoliyatsiz taiimni hayot bilan, amaliyot bilan bogiashdan iborat
muhim vazifani hal qila olmaymiz.
Shu tariqa barcha zvenolar o‘zaro chambarchas bogianishda
o‘quv jarayonini tashkil etadi. 0 ‘z-o‘zidan ayonki, taiim
jarayonida mana shu hamma zvenolar belgilangan tartibda yoki
toialigicha amalga oshuvining ahamiyati yo‘q. Bunda o‘quv
jarayonining maium qismida bir zvenoning ikkinchi zvenoga
qo‘shilishi, o'zaro singishi qandaydir zvenoning yetakchilik rolini
bajarishi kuzatiladi. О!quv jarayoni amalda ancha o‘zgaruvchandir.
Aytaylik, o‘quv jarayonining ma’lum bir qismida o‘quvchilar
130
bilimini tekshirish va baholash asosiy vazifa hisoblanadi. Lekin
bundan boshqa zvenoJar jarayonida daxlsiz boiadi, degan ma’no
kelib chiqmaydi. Bunda barcha zvenolaming umumiy vazifalari
namoyon bolaveradi. Negaki, bilimlami tekshirish va baholash
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, hamma o‘quvchilar faollashadi, ulaming har
bin tegishli bilimlami ongli ravishda eslaydi, o‘rtoqlarinmg
javoblarini tanqidiy eshitadi, masalalaming yechilishini diqqat
e’tibor bilan kuzatadi, tajribalaming bajarilishiga qiziqadi va o‘zi
ham har onda ishga qo‘shilish uchun tayyor bo‘ladi.
Dars strukturasi o‘quvchilar bilish faoliyatining xarakteri
bo‘yicha tasniflanadigan darslaming tipiga bog4liq boiadi. Ulami
o‘tkazish usullari, taiim metodlari esa о‘quvchilar mustaqil
ishining darajasi bo‘yicha tasnrflanadi. Darsning quyidagi tiplari
mavjud: o‘quvchilar yangi bilimlami o‘zlashtiradigan, faktli
materiailar to‘planadigan, kuzatishlar olkaziiadigati, jarayon va
hodisalar o'rganiladigan, ulami anglanadigan, tushunchalari
shakllantiriladigan, ko‘nikma va malakalar tarkib toptiriladigan
darslar, bilimlar umumlashtiriladigan va tizimlashtiriladigan
darslar, bilimlar, ko‘nikmalar va malakalami takrorlash,
mustahkamlash, boshqacha aytganda, kompleks qollash darslari,
bilim, ko‘nikma va malakalar og‘zaki hamda yozma ravishda
sinaladigan nazorat tekshirish darslari, bir necha didaktik masalalar
baravar hal qilinadigan kombinatsiyalashgan darslar. Darsning
muayyan miqdordagi tiplarini belgilashning turlari, yollari bilan
uning ancha jiddiy strukturasi ishlab chiqilgan. Masalan,
kombinatsiyalashgan darslar quyidagi sxema bo‘yicha tashkil
qilingan: tashkiliy jihat, o‘quvchilar uy vazifasini qanday
bajarganini tekshirish, o‘quvchilardan o‘tilgan mavzu bo'yicha so‘-
rash, o‘qituvchining yangi materialni bayon etishi, o‘rganilayotgan
materialni mustalikamlash, uyga vazifa berish. 0 ‘qituvchilaming
ilg‘or tajribasini tahlil qilish, didaktlar (I.T. Ogorodnikov, M.I.
Maxmutov, V.A. Onishchuk, R.A. Mavlonova va boshqalar)ning
tanqidi, darsning strukturasini tushuntirish, ta’limning hozirgi
talablariga javob bermaydi, degan xulosaga olib keladi. Darsning
strukturasi faqat o‘qituvchi va o‘quvchilaming darsdagi hamkorlik
faoliyati tashkil topishining tashqi ko‘rinishini aks ettirib
131
qolmasligi, balki o‘quvchilar bilish faoliyati bilan bog‘liq ichki
jarayonning mohiyatini ham ifodalashi lozim. Kamol toptiruvchi
ta’lim sharoitida “darsning strukturasi” tushunchasini aniqlashda
uni uchta: didaktik, mantiqiy psixologik va metodik shartlar asosida
ko‘rib chiqish tavsiya etiladi. Bunda doimiy komponentlar: oldin
o‘zlashtirilgan bilim va harakatlar usullarini faollashtirish hamda
qoilashdan, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat
didaktik struktura asos boiadi (M.I. Maxmutov).
Hozirgi zamon darsining eng muhim xususiyatlari yangi о‘quv
materialini va uni amalda qoilashni o‘zlashtirish bilan birga, ilgari
o‘rganilgan narsalami o‘zlashtirish, sintez qilish, takrorlash va
mustahkamlash, nazorat qilish kabi elementlarining o‘zaro
bogianishidir. T.A. Ilina darsning o‘z strukturasiga barcha asosiy
elementlarini olgan tipini, ya’ni umumiy yoki aralash darsni tavsiya
etadi.