Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

II. А к а д е м и к н о т и қ л и к :
1. 
Ў қув ю р т л а р и м а ъ р у зал ар и .
2. 
И л м и й н у т қ (м аъ рузал ар).
3. 
И лм и й ш арҳ.
4
.
И лм и й ахборот.
III. С у д н о т и қ л и г и :
1. 
Қ о р ал о в ч и (п рокурор) нутқи .
2. 
Ж а м о а т ч и -қ о р а л о в ч и н утқи .
3. 
О қ л о вч и (адвокат) н утқи .
4. 
Ж а м о а т ч и -о қ л о в ч и н утқи .
5. 
Ўз - ў зи н и ҳ и м о я қ и л и ш н утқи .
IV. И ж т и м о и й - м а и ш и й н о т и қ л и к :
1. 
М ад ҳ и я (ю билей ё к и м а қ т о в нутқи ).
1. 
Т а ъ зи я (мотам) н утқи .
2. 
Т а б р и к н у т қ и (тост).
V . Д и н и й н о т и қ л и к :
1. 
Х утба.
2. 
В а ъ з.1
Н о т и қ л и к с а н ъ а т и ту р в а к ў р и н и ш л а р и ж и ҳ а т и д а н ан а 
ш ун д ай ш ак л л ар д а н ам о ё н бўлади. Б и р о қ б у т а с н и ф н о т и қ л и к
с а н ъ а т и н и н г б утун б о р л и ғи н и ҳ а р то м о н л ам а а к с этти р ад и , 
д ега н ra n эм ас. Ч у н к и ,н о т и қ л и к с а н ъ а т и ҳ ам б о р л и қ б и л ан
ҳ а м н а ф а с я ш ай д и , за м о н та л аб и га м ослаш л^и, н е -н е ян ги
к ў р и н и ш л а р н и в у ж у д га к е л т и р а д и в а б.
К ў п л аб ф а н л а р н и н г б еп ш ги б ўлган к ^ и м г и Ю н о н и ст о н
(Греция) н о т и қ л и к с а н ъ а т и со ҳ а с и д а ҳ а м ж а ҳ о н м ад ан и яти
т а р и х и н и н г э н г ё р қ и н с а ҳ и ф а л а р и н и яратд и .
Ю н о н н о т и қ л и ги н и н г эн г қ ад и м и й сар ч а ш м а л а р и ҳ ақ и д а 
д ея р л и ҳ е ч б и р ё з м а м аъ л у м о т қ олм аган . Н о т и қ л и к с а н ъ а т и
ҳ ақ и д аги
и лк 
м а ъ л у м о тл ар н и
э с а
ф а қ а т г и н а
Г о м ер н и н г
1 Қарлнг: С.Иномхўжлев Нотик^м® санъати асослари. -T. 1982. /-бет.
22

---

(эр ам и зд ан олдинги XII аср) «И лиада» ва «О диссея» н ом ли 
д осто н л ар и д ан олиш мум кин.
Гом ер 
д осто н л ар и
м аъ л у м о ти га 
қ ар аган д а 
қад и м ги
Ю н о н и сто н тупрогид а эр ам и зд ан аввал, ан а ш у д авр л ар д а, 
Н есгор, М ен ел ай , О диссей, А хилл к а б и б и р талай м аш ҳур 
н оти қ л ар бўлганлар. Гом ер ту р ли в о қ е а л а р т а св и р и ж а р а ё н и д а
й ў л -й ул ак ай эсл аб ўтган ю қ о р и д а ги ту р тт а н о т и қ л ар н и н г
нотиғ*лик сан ъ а т и н и н г т ў р тта й ў н а л и ш га м ансублиги, улардан
ай р и м л ар и н и н г эс а м ахсус н о т и қ л и к м актаб л ар и д а т а ҳ си л
о л ган л и кл ар и н и
қай д этади. Х у сусан , 
А хиллни нг Ф е н и к с
исм ли 
с ў з
у ст аси д ар сх о н аси д а с а б о қ ол ганлигин и айтади . 
У ш бу ф и к р л а р ш уни к ў р сатад и ки , н о т и қ л и к сан ъ ат и у ш а 
д авр л ар д а ё к и худди ҳ ар б и й м у т ах а с с и с л и к ва б о ш қ а ш у к а б и
и ж ти м о и й - с и ё с и й зарур м у тах а с с и с л и к л а р қ а т о р и м ахсус 
м ак таб л ар га 
эга 
бўлган. 
Ю н о н и с т о н д а
к е й и н ч а л и к
а р и с т о к р а т и я , 
д ем о к р ати я
т у з у м и н и н г
ў р н ат и л и ш и
н а т и ж ас и д а давлат 
иш ларида, 
х а л қ
м аж ли слари д а, 
с е н а т
ке н гаш л ар и ва суд ж а р а ё н л а р и д а м а м л а к а тн и н г ҳ ар б и р э р к и н
ф у қ а р о с и и ш т и р о к этйш , кў р и л аё т ган м а с а л а ю заси д ан э р к и н
м у ҳ о кам а ю р и ти ш ҳ уқуқ и га эга булган . Б у ҳол к е н г о м м а
о р аси д а ҳ ам н о т и қ л и к с а ъ н а т и н и н г р и в о ж л а н и ш и уч ун ж у д а
қулай ш ар о и т яратд и . Ч ун ки н о ти қ л ш с с а н ъ а т и ҳар б и р
ф у қ а р о у ч у н з а р у р и й э ҳ т и ё ж га ай л а н га н эди. Ш у бои с б ар ч а
д авлат 
а р б о б л а р и д ан
то р ти б , 
х а л қ
м аж л и с л а р и н и н г 
и ш т и р о к ч и с и б ўлган э р к и н ф у қ а р о л а р
ом м аси н о ти қ л и к
с а н ъ а т и н и н г асо сл ар и н и эгаллаш у ч у н к у р а ш а р ва м ақсад га 
эр и ш и ш у ч у н м ахсус устоз - у қ и т у в ч и л а р д ан д ар с оли ш арди . 
Б адавлат оилаь\др з с а у з ф а р за н д д а р и н и б о л ал и к ч о ғи д ан о қ ш у
м ў ъ таб ар
с а н ъ а т
билан 
қур о л л ан т и р и ш га 
у р и н а р
ва 
ф а р за н д л а р и н и м ахсус н о ти қ л и к 
с а н ъ а т и м ак таб л ар и га б ер и б
уқи тард и. Ў з - у зи д а н м аълум ки, а н а ш у ом м ави й э ҳ т и ё ж
т у ф ай л и н о т и қ л и к сан ъ ати н и н г б ош л ан ғи ч , у р т а ва о л и й
т аъ ли м д а р а ж а с и д а г и м актаби м а в ж у д булиб, у л арда м и н г- 
м инглаб к и ш и л ар м ахсус таъли м оларди .
Л ек и н ш уни ун у тм асл и к к е р а к к и , ю н о н д ем о к р а ти я си
н еч о гл и қ д е м о к р а т и я булм асин, б и р о қ у ҳ о зи р ги туш ун чад аги . 
эн г п р о г р е с с и в м аънод аги д ем о к р а ти я эм асд и . Гап ш ундаки, 
ан ти к Ю н о н и ст о н н и н г давлат с и с т е м ас и қулд орл и кд ан и б о р ат
эди. Э р к и н ф у қ а р о л а р д а н т аш қ а р и я н а и к к и т о и ф а б ор эд и ки , 
улар қу л л ар в а ч етд ан к ел ган ,к елги н ди , д еб кам си ти л у вч и
к и ш и л ар булиб, у л ар эр к и н ф у қ а р о л а р э г а булган ҳ у қ у қ л ар д ан
ф о й д ал а н и ш га м утлақо ҳ ақл ар и й у қ эди.

---

Ю н о н и сто н д а 
н о т и қ л и к
с а н ъ а т и н и
эгал лаш га 
булган 
эҳти ёж
ку ч ай са -к у ч ай ган к и , 
асло 
сусай м аган . 
Ш у 
б о и с 
қадим ги Г реци яда бу с а н ъ а т ю к с а к д а р а ж а д а т а р а қ қ и й этди, 
ж аҳ о н га м аш ҳур н о ти қ л ар ет и ш и б чиқди.
Суд и ш л ар и д а у р н а т и л га н т ар ти б н о т и қ л и к с а н ъ а т и н и н г
ю к сал и ш и га к ат т а б и р т у р т к и бўлади. С уд ж а р а ё н и д а д аъ в о га р
ҳам, ҳ и м о я л а н у в ч и ҳам - ҳ а р б и р и у з м а н ф а а т и н и ҳ и м о я 
қи ли ш
уч ун 
к у р аш ар д и . 
С уд
ҳ у к м и н и н г 
қ а й с и
то м о н
ф о й д аси га 
ҳ а л
б у ли ш и
к у п и н ч а 
с у д \а н у в ч и
ш ах е 
ё к и
д аъ в о га р н и н г н о т и қ л и к сан ъ ат и д аги м а ҳ о р ати га б о гл и қ эди. 
Қ ай то м о н у зи н и н г м ан ти қ и й , асосл и д ал и л в а м аъ л у м о тл ар и
билан су д ҳ а й ъ а т и н и и ш о н т и р а олса, ҳ у к м у ш ан и н г ф о й д а с и г а
ч и қ а р и л а р эди. Л е к и н ҳ ам м а су д л ан увчи ё к и д аъ в о га р л а р ҳ ам
ету к н о т и қ булган р а қ и б л а р и н и н г т а зй и қ и га д о ш б ер и ш л а р и
қ и й и н
эди. 
Ш у н и н г 
уч ун 
ҳ ам
аНТИК 
суд 
т и зи м и н и н г
қо и д ал ар и га к у р а б у н д ай к и ш и л а р га у ё к и б у к и ш и н о м и д ан
сузл о вч и н о т и қ л ар д ан ёр д ам ч и ол и ш га р у х е а т б ер и л ар д и . С уд 
ж а р а ё н и д а б онщ а б и р о в м а н ф а а т и н и кузлаб, н у т қ сў зл о в ч и
а н а ш у т о и ф а д а ги н о т и қ л ар га си н его р л а р дей и л и б , у л а р н и н г
н у тқ и
с и н е г о р и я
д еб
атал ар д и . 
Б о р а -б о р а
э с а
а н а
ш у 
с и н его р л ар т о и ф а с и д а н суд ҳ а й ъ а т и н и н г а ж р а л м ас қ и см и
булган ҳ о зи р ги туш у н ч ад аги ад в о к атл ар к ел и б ч и қ д и к и , б у
м аъ н о д а 
си н его р л ар
и н с т и т у т а
ч и н а к ам и га
и ж о б и й , 
д ем о к р а т и к роль у й н ад и , д еб а й т и ш м у м к и н .1
С и н его р л а р
н о т и қ л и к
с а н ъ а т и
в а
ҳ у қ у қ ш у н о сл и к д ан
м ахсус т аъ л и м олган к и ш и л ар булиб, а н а ш у суд ж а р а ё н и д а г и
қатн аш у в ч и л ар ҳ и с о б и га у з ҳ и м о я л ар и д аги к и ш и л ар д а н х и зм а т
ҳ а қ и олиб, т и р и к ч и л и к қи л у вч и п р о ф е с с и о н а л н о т и қ л ар эди. 
Ш у м а ъ н о д а у л а р н и и х т и со сл аш ган н о ти қ л ар , д еб ай т и ш
м ум ки н. Ч у н к и суд н о т и қ л и ги