Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Навоий айтганидек: «Тил шунча шарафя ^йлан нутқнинг
қуролидир
...».1
Д а р ҳ а қ и қ а т, н у тқ - бу ти л д еб атал м и ш ноёС ^ ф о л д а п
ф о й д а л а н и ш ж а р а ё н и . Д ем ак н у т қ и й ж а р а ё н - ти л н и н г 
в а з и ф а с и н и б а ж а р и ш ж а р а ё н и . Б у ж а р а ё н ях ш и ё к и ём он 
к е ч и ш и м у м ки н . Н о т и қ эса м аълум м аъ н о д а бу ж а р а ё н н и
а м ал га о ш и рувчи д и р.
«Қ об усн ом а» д а К айковус ҳ а м м а ҳу н ар л ар ичида сўз 
ҳ у н а р и - н о т и қ л и к н и аъло д еб билган: «Билгилким, ҳам м а 
ҳ у н а р д а н сў з ҳ у н а р и яхш и» 
?
Н у т қ х о ҳ огзак и , хоҳ ё зм а бўлсйн, гў зал ё к и қ у р у қ - қўп ол 
б ў ли ш и м ум ки н.
Ў тк и р т е ш а н и қўл и га олган у ста у би лан аж о й и б бир 
қ у т и ч а я с а ш и м ум ки н . Ш у т е ш а н и қўлга олган чала бир 
ҳ а в а с к о р у с т а б и р зум д а қўли н и ч о п и ш и ё к и я х ш и н а р с а н и
и ш д ан ч и қ а р и ш и м ум кин.
А д аб и ётш у н о с олим И зза т С ултон «Адабий а с а р н и н г
м азм у н и , у н д аги го я н и н г о л и й ж ан о б л и ги , т а св и р қи л и н ган
о д ам лар в а ҳ о д и сал ар н и н г гўзалли ги ё к и ҳ ун ук ли ги - ҳам м аси
ў қ у в ч и га а с а р н и н г тили о р қ ал и етад и . Ш у саб аб л и тил 
с о ҳ а с и д аги
м а ҳ о р а т
ёзувч и
қ о б и л и ят и н и н г 
эн г 
ё р қ и н
ал ом ати ди р», — д еган у эн г аввало, т и л қ у р о л и д ан ф о й д ал ан и ш
м а ҳ о р а т и ҳ а қ и д а ф и к р ю ритган.
Д е м ак , ҳ а м м а учун б ар а в а р х и зм а т қи лад и ган т и л - ал о қ а - 
ар ал аш у в қ у р о л и в о си таси д а гўзал, яхш и , н ам ун ал и н у тқ
т у з и ш ҳам , қўпол, ёқ и м си з, н о ж ў я, т у ту р у қ си з, қ у р у ҳ н у т қ
т у зи ш ҳ ам м ум ки н . Б у л ар н и н г б и р и н ч и си м ад ан и й нутқ, 
и к к и н ч и с и э с а н ом ад ан и й , «хунук» нутқд и р.
Т и л ш у н о с С .И .О ж его в я х ш и н у т қ ҳ а қ и д а га п и р ар экан, 
« Ю қ о р и д ар а ж а д а ги нутқ, ю қ о р и н у т қ м адан и яти - б у ўз 
ф и к р и н и т и л в о си тал ар и о р қ ал и тўгри , а н и қ в а т а ъ с и р ч а н
қи л и б и ф о д а л а й би л и ш қобил яти д и р», - д ей ди .3
Б у н д а й қ о б и л и ят га ў з о н а ти л и н и ч у қ у р сев и ш в а ҳ урм ат 
қи лиш , у н и м у кам м ал билиш о р қ а л и эри ш и лад и . Ш ун и н г учун 
ҳам ҳ а р б и р к и ш и н и н г м а д ан и й л и к д ар а ж а с и , ў қ и б қ а н ч ал и к
т а р б и я к ў р ган л и ги у н и н г ёзм а в а о ғза к и н у тқ и д ан билинади, 
н у т қ м а д а н и я т и г а эъ ти б о р ёлгиз н о ти қ д ан ги н а эм ас, б ал к и ҳар 
б и р ж а м и я т а ъ зо с и д а н талаб қи л и н ад и .
Т и л д а с ў з м и ед о р и қ ан ч а кўп бўлса, ў ш а т и л н и бой тил 
д еб
т а л қ и н
қ и л и ш
к е н г 
тар қал ган . 
Б у
ф и к р
м аълум
1 Алишер Навоий. Маҳбуб-ул қулуб. -Т. 1983. 72-бет.
2 Қобуснома. Т. 1968. 29-бет.
3 Қаранг: Р.Қўнгуров ва бошқалар. Ўша асар. 8-бег.

---

м а ъ н о д а г и н а тўгри ди р. 
Ч у н к и т и л д аги
сў з м и қ д о р и ти л
б о й л и г и н и т аъ м и н л о вч и а с о с и й о м и л л а р д а н б и р и б улса ҳам, 
т и л б о й л и ги ш у б и л а н ги н а ч ек л а н м а й д и . Бу урин да, албапта, 
у з б е к
т и л и н и н г 
си н о н и м л а р га , 
ф р а зер д о ги зм л ар га. 
п а р а ф р а з а л а р г а н и ҳ о ят д а б о й эк ан л и ги , у л а р м аъ н о л ар и н и н г, 
ш у н и н гд ек , 
ум ум ан 
у з б е к
т и л и д а ги
с у зл ар н и н г 
куп 
м аъ н о л и л и ги н и ҳ о ят д а ю қ о р и д а р а ж а д а эк ан л и ги ҳам ҳ и с о б га
ол и н ад и .
Ш у н д а й бўлса-да, а н а ш улар б и л а н б и р қаторд а, у ё к и бу 
т и л н и б о й ти л д еб б елгилаганд а, ш у ти л н и н г ту р л и -ту м ан
и ф о д а в о с и т а л а р и г а эгал и ги н и к у з д а т у там и з. У зб ек ти л и д а 
с у зд аги
ун ли
т о в у ш н и
ч у зи ш
ё к и
ун д о ш
т о в у ш н и
и к к и л а н т и р и ш гем и н ац и я ҳ о д и с а с и
ҳ ам и ф о д а во си т аси
ҳ и со б л ан ад и : тў й га м аш ҳ у р х о н а н д а к ел га н ш екилли, одам!; 
М а за м й у қ р о қ , э р т а га и ш га б о р о л м ай м ан ; М а з з а қ и л и б дам
олинг, 
ях ш и л аб
со ғай и б
к ети н г, 
к е й и н
гап л аш ам и з. 
Б у 
м и с о л л ар д аги «одам» сузи ал оҳи д а у р г у б и л ан айтилади, 
ш у н и н гд ек , сузд аги о т о ву ш и б а ъ з а н эса, к е й и н ги б уги нд аги а
т о в у ш и ч у зи б т а л а ф ф у з қ и л и н ад и . А н а ш у ч у зи қл и к, кучли 
о ҳ а н г б и л ан ай ти ш алоҳи д а м а ъ н о к а с б этади, я ъ н и у ш б у
т а р з д а
айтилганд а, 
ай н и
с у зд ан
о д ам н и н г 
куп ли ги, 
т а си р ч а н л и к , 
ҳ и с -ҳ а я ж о н
к а б и л а р
и ф о д ал ан ад и . 
К ей и н ги
гап д аги «м азза» су зи д а «з» у н д о ш и н и н г и к к и л а н ти р и л и ш и ҳам 
м а ъ н о н и к у ч ай т и р и ш уч у н х и з м а т қ и л ган .
У зб е к ти ли а н а ш у н д ай и м к о н и я т л а р га н и ҳ о ят д а б ойди р. 
У з б е к т и л и д а т а к р о р н и н г и к к и ту р и м авж у д :
а) гр а м м ат и к т а к р о р ;
б) б ад и и й т ак р о р .
Т а к р о р н и н г
б и р и н ч и т у р и г р а м м а т и к т а к р о р д а м а ъ н о - 
о д атд а к у п л и к м а ъ н о с и н и и ф о д ал а ш уч ун х и зм а т қилади: 
м а ш и н а -м а ш и н а қ о в у н
ту ш и р д и к ; 
қ о п -қ о п
ун
ёпиш ади; 
г а п и р и б -г а п и р и б у х л аб қолди; ю гу р и б -ю гу р и б чарчади; я х ш и - 
я х ш и гагш р и н г каб и .
Т а к р о р н и н г
и к к и н ч и с и
т у р л и
х и л
м аъ н о л ар н и
и ф о д ал а й д и : Т онг я қ и н , о п п о қ т о н г я қ и н (Г.Ғулом). Гапиринг, 
гап и р и н г, д еяп м ан , гап и р сан ги зч и !
У з б е к тилид а с у зл ар т а р к и б и д а г и т у р ли х и л товуш
у зг а р и ш л а р и , мас.алан: қ о р а -қ а р о , о р а -а р о , кунгил-кангул...; 
о ш и н о -о ш н о , о ш и ён -о ш ё н , с е н б и л ан - с е н и л а ~ сенла, у сти га
- у с т и н а, б о ғи н - б оғи н и , к у к с и н - к ў к с и н и к аб и л ар ҳам у зи г а
хос в о с и т а л ар д и р .
Ҳ о зи р г и у з б е к т и л и д а 30 га я қ и н к у м ак ч и ф еъ л л ар
м а в ж у д були б, б у к у м а к ч и ф е ъ л л а р е т а к ч и ф е ъ л билан

---

р ави ш д о ш к ў р с а т к и ч л а р и - б, (- иб) о р қ а л и б оғлан и б келад и 
ва ту р л и х и л н о зи к м аъ н о л ар н и и ф о д ал аш учун х и зм ат 
қи лади: к е т д и -к е т и б қолди; езд и - ё зи б таш лади; таш лаб кетди
- т аш л аб к ети б қолди; қочди - қочиб қолди; уруш ди - у ри ш и б
берди; қўллади - қўл л аб ю борди; кулди - кули б қуй ди каби.
Ў зб е к ти л и д а б улард ан т а ш қ а р и ал оҳи д а б ад и и й тасв и р
кў р и н и ш л ар и , 
в о с и т а л ар и
ҳ ам
булиб, 
уларга 
м етаф о р а, 
м ето н и м и я, си н ек доха, си ф атл аш , ўхш атиш , к е с а т и ш (ирония), 
и с т е ҳ зо (сарказм ), м уболаға, к и ч р ай ти р и ш , ж о н л ан ти р и ш ; 
зи д л аш (тазод), зи н аи о ял аш , к е т м а - к е т к елти ри ш , р и т о р и к
сўроқ, 
б о гл о вч и си зл и х
ё к и
кўп 
боғловчилик; 
ту ш и р и б
қ о л д и р и ш
(эллипсис), 
б ад и и й
так р о р , 
б ад и и й
у р и н
алм апггириш (и н верси я) к аб и л ар к и р а д и .1
Ў з б е к ти л и д а ҳ о зи р ги к у н н у қ гаи н а за р и д а н э с к и р г а н - 
т а р и х и й д еб б аҳ о л ан аётган су зл ар в а ту р ли х и л гр ам м ати к
к у р с а т к и ч л а р
ҳ а м
б орки , 
ул ар
ҳ ам
т а с в и р и й
в о си та 
в а з и ф а с и н и ўтайди . М асалан : улус, к и ром , к и ш вар , куш од, 
кулба, кутвол, м авлон о, м аж н у н во р , м а ғ ф и р а т м аҳ в аш к а б и
с ў зл ар ва - у р (-ар), - м ак (-моқ), -д и н (-дан), -к а й (-а-ди) к аб и
в о с и т а л ар .2
К ў р и н и б т у р и б д и к и , у з б е к тилид аги ҳ а р б и р ти л бирлиги, 
ж ум л ад ан , товуш лар, қуш и м ч ал ар, су зл ар в а и б о р ал ар , гаплар 
к у р и н и ш л а р и
к а б и л а р н и н г 
и ч к и
и м к о н и я т л а р и
р а н г
-
б ар ан гд и р . Т и л б и р л и к л ар и д аги ан а ш у и м к о н и я т л а р н и н г
к у п л и ги в а р а н г - б ар ан гл и ги и ф о д а в о с и т а л ар и н и н г т у р л и - 
ту м ан л и ги т и л н и н г б ой л и ги н и белгилайди. Ў зб ек т и л и ан а 
ш у н д ай и м к о н и я т л ар га б о й тилди р, Б у и м к о н и я т л ар ш у х ал қ
в а к и л л а р и н и н г ҳ ам м аси га б ар о б а р х и зм а т қи лад и . Б и роқ, 
ш у н га қ ар ам ай , ай р и м л ар н и н г н у тқ л ар и бой, а й р и м л а р н и н г
н у т қ л а р и э с а кам бағал, қуруқ, т а ъ с и р с и з, я ъ н и қ а ш ш о қ
б у л и ш и м ум ки н. Т и л б о й л и к л ар и д ан б аҳ р ам ан д б улган ҳолда, 
у н д а н н у т қ ж а р а ё н и д а м о ҳ и р л и к б и л ан ф о й д ал а н и ш ҳам 
к е р а к . 
Ш у н даги н а 
т и л
бой ли клари , 
т и л н и н г 
б ар ч а 
и м к о н и я т л а р и
н у тқ д а 
у з 
и ф о д ас и н и
топ ади , 
уз 
и м к о н и я т л а р и н и н ам о й и ш этади .3
Т а к р о р л а ш уч ун саволлар:
1. 
А дабий т и л д еб н и м ага ай тилад и?
Қаранг: Ё.Тожяев, Н.Ҳасанова, Ҳ.Тожматов, О.Йўлдошева Ўзбск нугқи маданияти ва 
услубият асослари, Т, 1994, 14-бетлар.
2
Қарашг. Ё.Тожнев ва бошқалар. Ўша асар, 15~бет.
3 Қаранг Ё.Тожиев ва бошқалар. Ўша асар. lfi-бет.

---

2. 
А дабий ти л н и н г с ўзл аш ув н у т қ и д а н қ ан д а й ф а р қ и
6opV
3. 
Т ил н и н г б о й л и ги н и м ад а н а м о ё н б ўлади?
4. 
Т ар и х и й сў зл ар д еб қ а н д ан с ў зл а р га ай ти л ад и ?
Т а я н ч ту ш у н ч а л ар :
1. 
С и н о н и м - м аъ н о д о ш сў зл ар .
2. 
Ф р а зео л о ги зм - и б ора.
3. 
П а р а ф р а з а - т а с в и р и й и ф о д а
4. 
Э п и тет — си ф атл аш .
Н о т и қ л и к с а н ъ а т и т а р и х и д а н
Н о т и қ л и к м аҳ о р ати о ғза к и ва ё з м а н у т қ н и ти н гл о в ч и л ар га 
ж о н л и , и ф о д ал и в а т а ъ с и р л и е т к а з и ш м а л а к а с и н и эгаллаш д ир. 
Н о т и қ л и к сан ъ ат и
м у р а к к аб с а н ъ а т
бўли б, у н и эгал л аш
к и ш и д а н қун т в а чидам , м а л а к а в а т а ж р и б а т а л аб этади.
К и ш и л и к ж а м и я т и н и н г б и р о р б и р ж а б ҳ а с и йўқки , у н д а 
н о т и қ л и к сан ъ ат и ё к и у н и н г э л е м е н т л ар и қ ат н аш м аган бўлса. 
М асал ан : 
б и р о р
б и р р а ҳ б а р н и н г ў з
х о д и м л ар и га қ а р а т а
с ў зл а ган н утқи да ҳам , ў қ и ту в ч и н и н г ў қ у в ч и л а р и га б ер а д и га н
саб о ги д а ҳам, хуллас, ҳ ам м а - ҳ а м м а е р д а н о т и қ л и к с а н ъ а т и ў з 
м а в қ е и га эга бўлган.
Н о т и қ л и к с а н ъ а т и н и н г и ж ти м о и й м а в қ е и ш у қ ад ар к е н г в а
с е р т а р м о қ к и , у л ар н и ҳ а р б и р ж а б ҳ а д а м е ъ ё р и , м а зм у н и ва 
ш акли, ў зи г а х о с л и ги .т а ъ с и р кучи в а т о м о н л а р и ж и ҳ а т и д а н
алоҳи д а - а \о ҳ и д а кў р и б ч и қ и ш у ч у н м аъ лум б и р вақт, 
и м к о н и я т талаб қ и л и н а д и . Н о ти қ л и к с а н ъ а т и т а р и х и га н а з а р
т а ш л ай д и ган бўлсак, б у ҳ о л атн и қ у й и д а ги ч а у ч р ат ам и з.
I. Н птвдртга т у р лар и . Н у т қ к у р и н и ш л а р и :-------
( 
ч
I. С и ё с и й -и ж т и м о и й н о т и қ л и к :
1. 
С и ё с и й -и ж т и м о и й в а с и ё с и й и қ г и с о д и й м авзудаги
нутқ.
2. 
С есси я, к о н ф е р е н д и я д а г и н у т қ .
3. 
С и ёси й нутқ.
4. 
Д и п л о м ат и к н утқ.
5. 
С и ёс и й ш ар ҳ .
6. 
Ҳ ар б и й в а т а н п а р в а р л и к н у т қ и .
7. 
М и ти н г н у тқи .

---