Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Н у щ
маданияти ва адабий норма
Нутқий малака
f]
Ҳ ар б и р с о ҳ а н и н г ўз м адан и яти б ў л га н и с и н га р и н у тқ н и н г 
ҳам ў з м ад ан и я ти , я ъ н и н у тқ м а д а н и я т и д еб аталувчи ва 
б угун ги к у н д а ал о ҳ и д а ҳод и са ҳ и с о б л а н у в ч и с о ҳ а м авж уд. 
Н у тқ м а д а н и я т и т ў ғр и с и д а сўзлаш д ан о л д и н н у тқ н и м а?, у н и н г 
т и л д а н ф а р қ и н и м ад а ?, д еган сав о л л а р га ж а в о б то п и ш и м и з 
к е р а к .
Т и л в а н у т қ б и р -б и р и г а боғлиқ, д и а л е к т и к м у н осаб атд аги
ҳ о д и сал ар д и р . 
У л ар н и
б и р
-
б и р и д а н
а ж р а т и б
қ а р а ш
а с о с с и зд и р . Т и л н у т қ уч у н м оддий м а те р и а л д и р . Ш у м ате р и ал
а с о с и д а э с а н у т қ т а ш к и л топади.
Т и л д аги ҳ а м м а н а р с а т и л ж а м о а с и учун ум ум и й бўлади. 
Т и л д а р у ҳ и й ва м одд и й м атер и ал м а в ж у д бўлиб, сў зн и н г 
к и п ш л ар
х о т и р а с и д а ги
о б р а з л а р и -р у ҳ и й
м атери ал; 
н у т қ
я р а т и ш ж а р а ё н и д а қ ў л л ан ад и ган сўз ш ак л л ар и , м о р ф ем ал ар ,
1 Н.Маҳмудов. Ўш<» асар. 52 - бет.

---

т о в у ш л ар - м оддий м а т е р и а л ҳи соб лан ади . Т и л н и н г р у ҳ и й
ҳо д и сал н ги у н и н г о н гд а с ақ л ан и ш и бўлса, м оддий ҳод и сали ги
эс а ун д аги т о в у ш л ар д и р .1
Н у т қ - бу ти л д еб атал увч и , ў та м уҳим в а зи ф а л а р н и
б а ж а р у в ч и
н о ёб
қ у р о л д ан
ф о й д ал ан и ш
ж а р а ё н и , 
т и л
б и р л и к л а р и , и м к о н и я т л а р и н и н г б орли қ, т аф а к к у р , онг ҳ ам да 
в а з и я т к а б и ҳ од и салар б и л а н м у н о саб атд а н ам о ён б ўли ш и ди р. 
Н у т қ ҳ ар ак ат д а ги ти л бўли б, н у т қ
аъ зо л а р и н и н г 
ҳ а р а к а т и
ж а р а ё н и д а пайдо бўлади в а сўз ш акллари , сўз б и р и к м ал а р и
в а гап л ардан таш к и л то п ади .
М а д а н и й гап и ри ш га и н ти л и ш ту ш ун часи б а р ч а халк^ларда 
қад и м д ан м а в ж у м и р . Б у 
туигунча 
м аълум
л и н гв и сти к
м е ъ ё р л ар , э т и к в а э с т е т и к тал аб л ар б и л ан алоқад ор бўлган
т у ш у н ч ад и р . Д ем ак, н у т қ м ад а н и я ти т у ш у н ч аси ҳ а р б и р х а л қ
т и л и в а м иллат м а ъ н а в и я т и н и белгиловчи (кўрсатувчи) э т и к
в а э с т е т и к катего р и яд и р .
Н у т қ
м адан и яти ф а қ а т г и н а адаб и й
ти л н и
он гл и
ва 
м ақ с а д га
м у в о ф и қ
м е ъ ё р л аш га (уни 
қ а й та
и ш л аш
ва 
б ой и ти ш га) қар ати л ган ҳ а р а к а т л а р ги н а эм ас, б ал к и м и л л атн и н г 
у м у м и й м ад а н и яти н и к ў т ар и ш , од ам л арга м аълум «тил диди» - 
ни т а р б и я л а ш га х и зм ат қи л у в ч и ф а о л и я т ҳам дир. 
J
Н у т қ м адан и яти т е р м и н и ҳ о зи р ги зам о н ти л ш ун осли ги
т а л қ и н и д а уч х и л ҳ о д и сан и и ф о д а этади:
1) 
м адан ий н у т қ н и н г, я ъ н и н у тқи й ҳ о д и сан и н г ном и;
2) 
м адан и й н у т қ т у ш у н ч аси би л ан б о ғл и қ в а н у т қ
м адан и яти д еб ю р и ти л у вч и и л м ий м у ам м о н и н г 
номи;
3) 
н у т қ
м а д ан и я ти
м у ам м о си н и
ў р га н и ш
билан 
ш утулланувчи 
со ҳан и н г, 
ти л ш у н о с ли к
ф а н и
бўли м и н и н г ном и .
К ел ти р и л ган
у ч та 
ҳ о д и с а н и н г 
ҳ ар
б и р и
м у р ак к аб
кў р и н и ш л ар и га, қ и р р а л а р и г а эга, у л ар н и б и р -б и р и билан 
қ о р и ш т и р м а с л и к л о зи м .2
Ю қ о р и д а б аён эти л ган б а р ч а м у л оҳазалар н у т қ м ад ан и яти
тупгунч аси ни туш у н и ш в а т а ъ р и ф л а ш т и л ш у н о сли к д а ҳ о зи р
қ у й о д а г и к ў р и н и ш л ар га эга д еган х у лосага кел и ш и м к о н и н и
б ерад и :
1 Қ ар ан г Т.Қудратов эУша асар 19-6ет.
2
Э.Бегм&тов, А.Бобоева, М^Асомиддинова, Б.Умурқулов, Ўзбек нутқи маданияти очерклари 
-Т. 1998, 31 - бет.

---

1. 
Н утқ м адан и яти а д а б и й т и л р и в о ж и н и н г ў зи га х о с 
х у су си я гларидан б и р и (П рага л и н гв и с ти к м актаби ).
2. 
Н у тқ м ад ан и я ти (тил м адан ияти ) — бу ад аб и й т и л
н о р м а л а р и н и н г
ш ак л л ан и ш и
в а 
с и л л и қ л ан и ш и га 
ёр д ам л аш и ш д ан
и б о р ат
бўлган
ф аоли ят, 
я ъ н и
т и л
р и в о ж и г а
онгли 
аралапгувди р 
(П рага 
л и н гв и с т и к
м актаби ).
3. 
Н у т қ м ад ан и я ти тилни, у н и н г қ о н у н -қ о и д а л а р и н и о н гл и
и д р о к қи лиш , ани қ, р авш ан , и ф о д ал и н у т қ т у з а о л и ш
м аҳ о р ати д и р (А .Гуревич в а б.).
4. 
Н у т қ м ад ан и яти к и ш и л а р н и н г ў з а р о т ў л и қ в а т е р а н
ф и к р л а ш и ш и , ти л н и н г б ар ч а и м к о н и я т ва в о с и т а л ар и н и
п ухта эгаллаш и д ан и б о р а тд и р (Б.Н .Головин в а б.).
5. 
Н у тқ м ад ан и я ти ф а қ а т тў ғр и н у т қ ги н а эм ас, б ал к и
у қ у в л и л и к ҳ ам да н у тқ и й ч е ч а н л и к ҳам ди р (Г.О.В и н о ку р
ва б.).
6. 
Н у т қ м ад ан и я ти т и л в о с и т а л ар и д а н ў р и н ли ф о й д ал а н г а н
ҳолда м ақ сад га м у в о ф и қ сў зл аш ва ё за олиш с а н ъ а т и д и р . 
(А.И. Е ф им ов).
7. 
Н у т қ м ад ан и яти бу аввал о ф и к р л а ш м ад ан и яти д и р . 
(Д .Э .Р о зен т ал ь ва б ош қалар)
8. 
М илли й ў зи га хосли ги б и л ан ҳам а ж р а л и б ту р у вч и н у т қ
м ад ан и й н у тқд и р . (М .А гаф ан о в а).1
Х улоса игуки, н у т қ м ад ан и я ти ти л н и - ал о қа - а р а л а ш у в
қу р о л и н и и ш л ати ш га б5тлган м у н о саб атд и р . Т ил в а к и л л а р и д а
бу 
н о ё б
қ у р о л н и н г 
и м к о н и я т л а р и га
м уносабат, 
у н и
и ш лати ш д аги б о п щ а ом иллар: т а ф а к к у р , онг, борли қ, т у р л и
ва зи я т ва ҳолатлар, мақсадд^а бўлган м у н о саб ат қ а н ч а л и к
ю қ о р и с а в и я д а бўлса, н у т қ м ад ан и я ти ҳам ш у н ч ал и к ю қ о р и
сави яд а бўлади. А к с и н ч а б ўлса-чи, у н д а н у тқ м ад ан и я ти ҳам
паст с а в и я д а б ў ли ш и м у ҳ ар р ар .
4 
Н у т қ м ад ан и я ти т ў гр и си д а ra n б о р а р эк ан , т а б и и й к и , 
нутқд а қ ў лл ан ган ў р и н л и ва ў р и н с и з с ў зл а р н и н г и ш л ати л и ш и
т ў гр и си д а баҳс б о р ад и .Қ ўл л ан ган т и л б и р л и ги н и т ў ғр и ё к и
нотўтри д ей и л ган д а, албатта, м аъ л ум б и р ўлчов (м езон) га 
ас о с л ан и ш т а й и н . М а н а ш у ў л ч о в (м езон) ти л ш у н о сл и к д а 
ад аб и й т и л м е ъ ё р и д еб ю ри ти л ади .
Ҳ ар б и р л а ҳ ж а н и н г, с ў зл а ш у в тиу\ининг, адаб и й т и л н и н г
ўз н о р м а л а р и б ўлган и дек , н у т қ н и н г аь\оҳида к ў р и н и ш л а р и
бўлган ар го л ар , ж а р г о н л а р ҳ а м ў з н о р м а с и га эга. Х у су си й

---

м е ъ ё р л а р (норма) қ у й и д а ги ч а кўрсатилад и: 1. Д и ал ек тал норм а.
2. С у зл аш у в н у тқи
н о р м аси . 3. А рголар, ж а р гон дар н орм аси . 
4. А д аб и й т и л м е ъ ё р и (ад аб и й н орм а).
А д аб и й
н орм а. 
М аъ л у м
б и р
ҳудудда 
тар қ ал ган
узус 
и м к о н и я т л а р и ўтпа ҳудудда я ш о в ч и аҳоли учун и ст и с н о с и з 
ту ш у н ар л и булади, я ъ н и а л о қ ан и ен ги л ам алга о ш и р и ш га 
и м к о н б ерад и . Б у — ти л н и н г у з и н орм ад ан и б о р атл и ги н и
к ў р сатад и . Н о р м а — ти л н и н г я ш а ш ш ак л и д и р .1
А д аб и й н о р м а у зу с га асослан ади , у н д а н олинади. А дабий 
н о р м а ад аб и й т и л б и л ан б и р г а тугилади, б ад и и й адаб и ётн и н г, 
х ал қ м а д а н и я ти н и н г т а р а қ қ и ё т и би лан р и в о ж л ан и б , ўз қ о н у н - 
қ о и д ал а р и н и м у стаҳ к ам л аб б оради.
А д аб и й н о р м а у зу сд ан оли н ган ли ги сабаб ли ҳ ам м а уч ун 
ту ш у н ар л и булади. Ш у н и н г уч у н ж а м и я т т а р а қ қ и ё т и д а м уҳим
а ҳ ам и я т к а с б этади . Ж а м и я т а ъ зо л а р и н и уюыггириш да, к атта 
в а зи ф а л а р га о т л ан ти р и ш д а ад аб и й тил, у н и н г н о р м ал ар и
ж а м и я т учун н и ҳ о ят д а з а р у р д и р .2
У з б е к ад аб и й т и л и н о р м а л а р и илм ий асар л ар д а қ у й и д аги ч а 
т а с н и ф қи линад и:
1.
Л е к с и к - с е м а н т и к норм а.
2.
Т а л а ф ф у з - (о р ф о эн и к ) н о р м а.
3.
Ё зув (гр аф и ка) н о р м ас и .
4.
Ф о н е т и к н орм а.
5.
А к ц ен то ло ги к (урғуни тўтри қуллаш ) норм а.
б.
Г р ам м ати к (м о р ф о л о ги к ва си н так ти к) норм а.
7.
С у з я с а л и ш н о р м а л ар и .
8.
И м л о ви й норм а.
9.
У сл уб и й н о р м а
10.
П у н к ту ац и о н н о р м а .3
А д аб ий н о р м а н и н г о г за к и в а ё з м а к у р и н и ш л а р и м ав ж у д
булиб, 
о ғза к и
а д а б и й
н о р м а н и н г 
р и в о ж л ан и ш и г а
х а л қ
қ и зи қ ч и л ар и , а с к и яч и л ар и , л а ти ф агў й х а л қ ш о и р - б ах ш и л ар и
катта ҳ и с с а қ ўш сал ар, ё з м а ад аб и й н о р м а н и н г ш ак л л ан и ш и д а 
б елги л ан ган ё зу в ш ак л и а со с и д а ё зи б қ о л д и р и л ад и ган ё зм а
ад аб и ётн и н г х и зм а т и ч ек си зд и р . У муман олганда, адаб и й т и л
' Т.Қудратов. Ўша. асар, 38-бет.
1 Т.Қудратов. Уша асар, 40бет.
J Қаранг. Р.Қўнгуров ва бошқалар. Ўша асар, 38-бет

---

н о р м а с и н и ўрган и ш ян ги ҳ о д и са эм ас. Т ил н о р м ас и ва ад аб и й
н о р м а м уам м о с и ф а т и д а н у тқ м а д а н и я ти и л м ий с о ҳ а д е б т ан
о л и н гу н га қадар ҳам ў р г а н и б к ел и н ган . А дабий т и л н о р м аси , 
у н и н г ш аклланиш , р и в о ж л ан и ш , стабиллангув қ о н у н и я т л а р и - 
н у т қ м ад ан и я ти с о ҳ а с и н и н г т е к ш и р и ш о б ъ е к т а ҳ и со б л ан ад и .
Н у т қ
м ад ан и яти
с о ҳ а с и н и н г
ад аб и й
т и л
н о р м а с и г а
ён д а ш у в и
қу й и д аги
х у су си я тл ар и
билан 
гр а м м ат и к
м у н о с а б ат д а ф а р қ қи лади.
а) 
н у т қ м ад ан и я ти а д а б и й т и л н о р м аси д аги у згар и б , 
б у зи л и б
туру вч и
н у т қ и й
н у қ с о н л а р н и
ю зага
к е л т и р у в ч и
х у с у с и я т л а р н и то п и ш и в а у л ар н и т у зати ш га и н ти л и ш и л о з им;
б) 
н у т қ
м адан и яти
а д а б и й
т и л
н о р м а с и н и
д о и м и й
р и в о ж л ан и б , у зга р и б т у р у в ч и ҳ о д и с а с и ф а ти д а т е к ш и р и ш и ва 
ад а б и й
тил 
н о р м аси
с и ст ем аси д а ги
ян ги
ҳ о л атл а р н и , 
ўзга р а ё тга н , 
ў зга р га н
ҳ о л атл ар н и , 
ш у н и н гд ек, 
«ўлган», 
и сте ъ м о л д а н ч и қ қ а н ҳ о л атл ар н и ҳ и со б га о л и ш и к е р а к .
в) 
н у т қ м ад ан и яти а д а б и й т и л н о р м а с и с и с т е м ас и д а г и
қ а р а м а - қар ш и ҳ о л атл ар н и б ел ги л аш и ҳ ам д а т и л н и н г б ар ч а
я р у с л ар и б ўй и ч а т е к ш и р и ш и лози м .
Н у т қ м ад ан и я ти а д аб и й н о р м а н и м аълум м а қ с а д билан, 
а н и ги м ад ан и й н у т қ н и н г ч ега р а с и ва в о с и т а л ар и н и ан и қ л а ш
м а қ с а д и д а ўрган ад и . Ш у сабаб ли , н у т қ м а д а н и я т и со ҳ а с и
ад аб и й т и л ва у н и н г н о р м а т и в си с т е м ас и н и б аҳ о л а й д и ва 
н а з о р а т
қилади. 
Н у т қ
м а д а н и я т и
с о ҳ аси
а д а б и й
ти л га 
ён д аш ад и , яъ н и ад аб и й т и л р и в о ж и г а онгл и ар ал аш ад и .
М аъ лум ки , ти л н и н г п ай до б ў л и ш и ва р и в о ж л а н и п ш ж а м и я т
т а р а қ қ и ё т и би лан у з в и й б о ғл и қ д и р . У ж а м и я т т а р а қ қ и ё т и , 
м еҳ н а т ф а о л и я т и ж а р а ё н и д а ю з а г а кел ад и ган , ф а қ а т ж ам и ят д а, 
о д ам л ар о р а си д а м а в ж у д б у лад и ган и ж т и м о и й ҳ о д и сад и р . 
Ж а м и я т
р и в о ж л ан ган
с а р и т и л ҳам
ш ак л л ан и б
б орад и . 
Д е м ак к и , 
ш у 
т и л д а
сў зл а ш у в ч и
м ил латн и н г 
м а ъ н а в и я т и
ю к сал и б , н у тқи й м а л ак аси о р ти б боради. А кс ҳо л д а ти л
т а н а з з у л г а ю з тутад и. Б у э с а н у т қ и й м ал ак ан и н г сў н и ш и га, 
м а ъ н а в и я т н и ш ' қ а ш ш о қ л а н и ш и га о л и б кблади.
Ж а м и я т д а я ш а ё т га н ҳ а р б и р ш ахе алоҳида н у т қ эгаси
сан ал ад и . Л е к и н у л а р н и н г ҳ ам м а си уч ун у м у м и й б ўлган 
н у т қ и й қ у р о л ш у ж а м и я т н и н г я го н а ти ли ҳ и со б л ан ад и .
И н с о н
н у т ҳ
ф а о л и я т и д а
а д аб и й
ти л
м а д а н и я ти
қ о и д а л а р и н и
м у кам м ал
б и л ган и
ҳо л д а( 
а й н и қ с а , 
б ад и и й
ад а б и ё т л а р н и , 
га зе та
в а
ж у р н а л л а р н и
ў қи ш и , 
р а д и о
ва 
т е л е в и д е н и е н и
к у з ат и б
б о р и ш и
о р қ ал и
ҳ а м д а
т и н и м си з 
м у с та қ и л
ш угул лан и ш и н а т и ж а с и д а н у тқ и й м а л а к а г а эга 
б ўлади.

---

А дабий т и л м ад ан и яти н и ч уқур эгаллаган и н со н ги н а н утқ 
м ад а н и я ти га эга бўлади. А дабий ти л м ад ан и я ти н и эгаллаш да 
т и л га булган эъ ти б о р , ун га ч и н ак ам м уҳабб ат ва ҳ у р м ат м уҳим
ро л ь уй н ай ди . А дабий т и л ва ун и н г н о р м ал ар и н и ш у н чак и
қ и з и қ и ш ё к и у б и лан н о м и гаги н а ш угуллани ш о р қ а л и эгаллаб 
булм айди.
И н со н н и н г н у т қ ф а о л и я т и уч к ў р и н и ш д а н ам о ён бўлади.
Булар - сузлаш , м утолаа қи л и ш в а эш итиш . С узлаш
д ей и л ган д а, 
с у зл о в ч и н и н г 
м аълумот, 
м аслаҳат 
бериш и, 
б у ю ри ш и , ўзи га н о м аъ л у м булган н ар сал ар ҳ ак и д а сураш и
туш ун и лади . С ў зл аган д а су зл о вч и н и н г билим и, м адан ияти , 
ахл оқи , 
од оби ю зага ч и қад и . 
С у зл аш н и н г м о н о л о ги к ва 
д и ал о ги к к ў р и н и ш л а р и м авж уд.
М утолаа қи л и ш ў қу в ч и н и н г ё зм а н у т қ о р қ ал и асар 
м у ал ли ф и , о б р аз л а р и б и л ан м ул оқати д и р. М у то л аа т у ф ай л и
ё з м а н утқд а ак с этган в о қ е а - ҳо д и сад ан х аб ар д о р булади.
Ў рта 
м ак т аб д а 
таъ ли м
олаётган 
ёш л арн и , 
яъни, 
ж а м и я т н и н г ян ги и ж т и м о и й к у ч л ар и н и е т и ш т и р и ш д а ўқи тувч и
м а с ъ у л
ҳисоб л ан ади . 
Ж а м и я т
ў қ и ту в ч и н и н г 
қ ў л и га 
ёш
авлодн и, я ъ н и у з к е л а ж а ги н и и ш о н и б топ ш и ради . У н и н г кам ол 
т о п и ш и д а
у қ и ту в ч и н и н г 
н у тқ и
у т а 
м уҳим дир. 
Д ем ак, 
у қ и т у в ч и л и к к а с б и и н со н п а р в а р л и к , ватан п ар в ар л и к , ю к с а к
м а д а н и я т б и л ан б и р га ю қ о р и д ар а ж а д а ги н у тқ и й м ал ак ага ҳ ам
э г а б у ли ш и н и тала б к^илади.
Т а к р о р л аш у ч у н саволлар:
1. 
Н у тқ м ад ан и яти д еган д а н и м ан и ту ш у н аси з?
2. 
Т ил 
м ад ан и яти
б илан 
н у тқ
м ад ан и яти
қ а й с и
ж и ҳ а тл а р и га к ў р а у з а р о ф а р қ қи л ад и ?
3. 
А дабий н о р м а н и м а? У н и м ага асослан ади ?
4. 
Н у тқи й м ал акага қ а н д а й эр и ш и ш м ум кин?
Т а я н ч туш ун чалар.
1. 
М о р ф е м а - (грекча) ти л ш у н о с ли к к а оид т е р м и н булиб, 
с у зн и н г м аъ н о англатувчи, б о ш қ а м аъ н о л и қи с м л ар га 
бўли н м ай д и ган қи см и (ёки булаги) (узак м о р ф ем а , 
а ф ф и к с а л м о р ф ем а).
2. 
Ж а р г о н - (ф ран ц узч а) б и р о р и ж ти м о и й гу р у ҳ н и н г 
у зи г а х о с в а ў зи га ги н а т у ш у н ар л и бўлган, б о ш қ ал ар
туш ун м ай д и ган я с а м а тили.

---

3. 
У зу с-б и р о р т и л ж а м о а с и д а тил си с т е м ас и д а м а в ж у д
б ўлган 
и м к о н и я т л а р н и н г 
ф о й д ал а н и б
к е л и я а ё т г а н
ҚИС.МИ 
у зус д ей и л ад и . Узус б и р ти л н и б о ш қ аси д ан
а ж р а т и б т у р ад и ган ш ар тл ар н и ҳам , т и л н и н г и ч к и
н о р м а л а р и н и ҳ а м у з и ч и га о л ад и .1