Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Тил ва нутҳ. Нутқ одоби.
Тил ва маданият
Т ил - ал о қ а қуроли , т и л - ҳ а ё т к у згу с и ,т и л - м а ъ н а в и я т
белгиси . И н со н н и
ҳ а й в о н о т ол ам и д ан а ж р а т и б , у н и к о и н о т
с а р в а р и г а ва гу л то ж и га ай л а н т и р га н о м и л ҳ ам тилди р. И н со н
а қ л и й
ф а о л и я т и н и н г
э н г 
олий 
м аҳ су л лар и , 
т а ф а к к у р
« м евалари » т и л в а н у т қ о р қ а л и ю з а г а ч и қ ад и .
Қ ад и м ги
и с л о м и й
м а н б а л а р д а
ай ти ли ш и ч а, 
б ан и
б а ш а р н и н г я р а т у в ч и с и Т а н гр и т а о л о н и н г б и р о ги з «бул» д еган
с у зи б и л ан олам я р а л га н эк ан . Ш у н и н г уч ун с у зга эъ ти қ о д , 
су зга б ер и л га н т а ъ р и ф у т а в си ф л а р , с у з н и н г т а р и х и й х и зм а т и г а
ай ти л ган ш а р а ф л а р ч е к с и зд и р . Улуғ А л и ш ер Н а в о и й с у зга 
ш ун д ай б аҳ о б ерад и :

---

С ў зд у р ки , н и ш о н б е р у р ў л и к к а ж он ди н,
С ўзд урки , б е р у р ж о н г а х а б а р ж о н он д и н .
И н со н н и с ў з ай л ад и ж у д о ҳайвон дин .
Б и л ки м , г у ҳ ар и ш а р и ф р о қ й ў қ ондин.
С у зн и н г т а р и х и й - м ад ан и й , м а ъ н ав и й х и зм ати ч ек си з, 
ал батта. Л е к и н т и л н и н г и м к о н и я т л а р и н у тқ о р қ ал и , н у тқ 
ж а р а ё н и д а очилади. 
Н у т қ
булм ас 
экан , 
т и л н и н г ч е к с и з 
и м к о н и я т л а р и ю з а г а ч и қ м а й қ о л аверад и . А лиш ер Н ав о и й
«М аҳбуб ул-қулуб» а с а р и д а т и л в а н у тҳ м у н о саб ати н и ш ун д ай
и зо ҳ л ай д и ; «Тил ш у н ч а ш а р а ф и б илан н у тқ н и н г қур о л и д и р . 
А гар н у т қ н о м а ъ қ у л б ў ли б ч и қ са, т и л н и н г о ф ати ди р».
Д ём ак , т и л ҳ а р қ а н ч а зў р бўлм асин, у н у т қ уч ун қ у р о л
с и ф а т и д а х и зм а т қ и л ар к а н . У н и н г куч -қуд рати н у т қ ж а р а ё н и д а
н а м о ё н б у лар эк ан .А гар т и л ў қ булса, н у т қ к ам он ди р. Ўв^нинг 
қу д р ати к а м о н н и н г қ о б и л и я т и га ҳ а м боғлиқ. К ам о н қ а н ч а л и к
м у стаҳ к ам бўлса, м у л ж а л га б ех ато урад и ган б ўлса,ти лн и н г, 
я ъ н и ў ҳ н и н г қ у д р ати ш у н ч а л и к я қ қ о л р о қ н ам о ён булади.
«Қ о б у сн о м а» д а К а й к о в у с «Б и л ги лки м ,ҳам м а ҳ у н а р д а н с у з 
ҳ у н а р и ях ш и » , д ей ди . Б у с ў зл а р д а ш ун д ай ҳ и к м ат б о р к и .с у зг а
ч еч ан , су зам о л , н о т и қ к и ш и ҳ а м м а ж о й д а о б р у - эъ т и б о р , 
ҳ у р м ат то п ад и . Б у н га А л и ш ер Н а в о и й ҳ а ёти в а ф а о л и ят и д а н
к ў п л аб м и соллар к е л т и р и ш м у м ки н . З е р о н у тқ ва т а ф а к к у р
с ал о ҳ и я ти у н и в а з и р и а ъ з а м д а р а ж а с и г а кўтарган эди.
Ғ арб д о н и ш м ан д л а р и д ан
Р .Э м и р со н н и н г таъ к и д л аш и ч а, 
« Н у тқ - қу д р атли куч: у и ш о н ти р ад и , ундайди, м аж б у р этади.» 
Б у гап д а н у т қ н и н г ш у н д ай ф а з и л а т и таъ к и д д ан аяп ти к и , у, 
б и р и н ч и н авбатда, и ш о н т и р и ш с ан ъ ат и д и р . Ў қувчи лар б и л ан
м у л о қ о тд а б ў лаётган ў қ и т у в ч и и ш о н ар л и гап и ри ш и , н у т қ и
дали лланган , п у х та а со с л ан ган б ўли ш и лозим . Ў қ у вч и л ар н и н г 
и ш о н ч и н и , м е ҳ р и н и қ о з о н г а н ў қ и ту в ч и н и ги н а ҳ а қ и қ и й у с т о з 
д е й и ш м ум ки н.
Қ ад и м ги н о т и қ л и к с а н ъ а т и ҳ а р б и й с а р к ар д ал и к с а н ъ а т и
б и л ан тен глаи гги рилган. Б у б е ж и з эм ас. Ч у н к и л а ш к а р б и л ан
за б т эт и б б ў л м ай ди ган д авл атл ар ва с ар ҳ ад л ар н и сў з с а н ъ а т и
б и л ан б ў й су н д и р ц ш м ум ки н.
А ли ш ер Н авоий :
О л и б м ен т а х ти ф а р м о н и м га осо н
Ч е р и к ч ек м ай Х и то й д и н то Х у р о со н ,-
дей д и . Ч е р и к -б у л аш к а р . Ш о и р л а ш к а р то р тм асд ан Х и то й д ан
Х у р о со н гач а 
бўлган
с а р ҳ а д н и
заб т 
этган ли ги
ҳ а қ и д а

---

ф а х р л а н и б сў зл ам о қ д а. М аълум ки , А л и ш е р Н а в о и й н и н г т а ъ с и р
д о и р а с и ва д а р а ж а с и ҳ а р қан дай ҳ а р б и й с а р к а р д а д а н ҳам
устун бўлган. С ултон Х у сай н Б о й қ а р о н и н г ў з и улуг ш о и р н и
м ахсус р и с о л а с и д а т а ъ р и ф л а б «С ўз со ҳ и б қ и р о н и » д еб атаган
эди.
1. 
С ў з н и н г
сеҳ р и га, 
қуд рати га, 
с а р к а р д а
б а ж а р а
о л м ай д и ган в а з и ф а н и сў з с о ҳ и б қ и р о н и уд дал аган л и ги га я н а
б и р
ҳ и к о я т н и
м и с о л
қи л и б
к е л т и р и ш
м у м ки н . 
Ҳ и к о я т
м а зм у н и г а к ў р а Ҳ у с а й н Б о й қ а р о у з о в д а ш и к о р б и л ан м аш ғул
эк ан . С а р о й д а м ал и к а огир, б ето б ё т га н эк ан . К у н л ар д ан б и р 
к у н и м а л и к а ҳ а ётд а н к ў з ю м и бди. А м м о п од ш о ҳ га ўл и м
х а б а р и н и етк ази га га ҳ е ч к и м ж у р ъ а т этм аб д и . Ш унда с а р о й
а ё н л а р и
сўз 
с а р к а р д а с и
Н а в о и й га
м у р о ж а т
қи ли ш и б д и . 
«Ш оҳга ш ум х а б а р н и е т к а зга н ки ш и , ш у б ҳ а с и з, ж а з о г а м аҳкум
бўлади. 
М у ш к у л н и
ф а қ а т
с и з н и н г
тад б и р к о р л и ги н ги з, 
су х ан д о н л и ги н ги з 
о со н
қи л и ш и
м ум ки н », 
— д ей и ш и б д и . 
Ш ун да Н ав о и й б и р сатр ш еъ р ё зи б б е р и б д и . У я и ч о п ар о р қ ал и
Ҳ у сай н Б о й қ а р о га е т к а зи ш и б д и . П о д ш о ҳ ў қи б д и :
С а р в и гу л н и н г с о я с и д а сўлди гул, н е т м о қ к е р а к ?
Ҳ у сай н
Б о й қ а р о
д ар ҳ о л
м и с р а н и н г
м а зм у н и н и
г
1
у ш у н и б д и . Ҳ еч б и р та л в а с а га ту ш м асд ан , в а зм и н л и к б и л ан
ш е ъ р и й саво .\га ш е ъ р и й ж а в о б ёзи б д и :
С а р в и д и н го б у т ясаб, гулдин к а ф а н э т м о қ к е р а к !
С а р о й
аҳли
ч о п ар
к ел ти р ган
х а т н и
ўқи б, 
сў зн и н г 
қ у д р ат и га қ о й и л қ о л и ш и б д и , д а ф н м а р о с и м и г а к и р и ш и ш и б д и .
Т и л в а н у т қ б и р - б и р и га б о гл и қ ҳ о д и с а л ар эк а н , у л ар н и
б и р -б и р и д а н а ж р а т и б қ а р а ш а с о с с и зд и р . Т ил н у т қ учун «ҳам 
аш ёд и р» и м к о н и я т д и р : н у т қ э с а в о қ е л и к д и р ^ ъ н и н у т қ ти л
м а т е р и а л и а с о с и д а т а ш к и л т о п а д и .Ж а м о а а ъ зо л а р и учун 
у м у м и й д и р . Т и л р у ҳ и й в а м одд ий м а те р и а л д а н и б о р атд и р .
С ўз, 
м о р ф е м а , 
ф о н е м а л а р н и н г
к и ш и
х о т и р а с и д а ги
о б р а з л а р и , р у ҳ и й
м а т е р и а л
ҳ и со б л ан ад и . 
Н у т қ
я р а ти ш
ж а р а ё н и д а м аъ л у м то в у ш ти зи м д а н а м о ё н б ў лад и ган с ў з в а
м о р ф е м а л а р м о д д и й м атер и алд и р . Т и л н и н г р у ҳ и й ҳод и сал и ги
у н и н г 
о н гд а 
с а қ л а н и ш и
б и л ан
б огли қд и р.. 
Т и л н и н г 
м о д д и й л и ги н и
н у т қ
ж а р а ё н и д а
ю з а г а
к ел у в ч и
м авж у д
т о ву ш л ар б ел ги л ай ди .
Б и з х о т и р а м и зд а ^сақлан ади ган қ о и д а л а р д ан т е зк о р л и к
б и л ан ф о й д ал а н и б , б и р о р ф и к р н и ю з а г а ч и қ а р и ш уч ун сўзл ар

---

гр а м м ат и к м а ъ н о таш у в ч и м о р ф ем а л а р ва сўз ш ак л л ари , 
асосан , 
гап л ар н и
ҳ о си л
қ и л ам и з. 
М асалан, 
м и я м и зд а 
к и т о б н и н г қ а е р д а н , о л и н ган л и ги н и б и л и ш ҳ ақи д аги ф и к р
тугилди, 
д ей л и к. 
У ни 
қу й и д а ги
с а в о л к ў р н и ш и д а ю з аг а
ч и қ а р ам и з: С ен к и то б н и қ а е р д а н олдинг?
Б ун д а б и з сен, ки тоб , қ а е р , ол лексем ал ар и д ан ; -ни , -дан, -
ди н г м о р ф ем а л а р и д а н в а с ў р о қ ra n м одели дан - қ о и д аси д ан
ф о й д ал ан д и к . 
Б у
га п н и
а й т и ш
ж а р а ё н и д а
о н ги м и зд аги
л е к с е м а л ар
ал оҳида 
а ф ф и к с
м о р ф ем а л а р н и
олиб, 
с ў з 
ш ак л л ар и га ай л ан д и ва ю қ о р и д аги т а р т и б н и эгаллади. Т ил 
р у ҳ и й ҳ о д и с ад ан м одд и й ҳ о д и с а га айланди.
Н у т қ ти л даги и ф о д а в о си та л ар и д ан ф о й д ал ан ган ҳолда 
в о қ е л и к к а
а й л ан ган
ф и к р д и р . 
Н у т қ
н у т қ
а ъ зо л а р и н и н г
ҳ а р а к а т и с аб аб л и п ай до бўлади. Н у тқ и к к и хил бўлади: и ч к и
н у т қ в а т а ш қ и нутқ. К и ш и л а р н и н г о ғи з очм асдан, гап и р м асд ан
ф и к р л а ш и , м у л о ҳ аза ю р и ти ш и .ў й л аш и и ч ки н у т қ қ а м и со л
бўлади. У п кад ан ч и қ қ а н ҳ а в о н и н г н у тқ аъ зо л а р и га
т а ъ с и р и , 
ш у 
т а ъ с и р
н а т и ж ас и д а
у л а р н и нг 
ҳ а р а к а т и
б и л ан
а н и қ
тову ш л ар с и ф а т и д а ю з а г а к ел а д и ган н у т қ т а ш қ и нутқд и р.
Н у т қ
ҳ ар а к а т д а ги
ти л д и р . 
Н у т қ
т и л га 
т еги ш л и
б и р л и к л а р н и
м аъл ум
в а қ т
б ўлаги д а 
б и р -б и р и га 
қўш ад и, 
ҳ а р а к а т г а кел ти р ад и . Н у т қ с ў з ш ак ллари , сў з б и р и к м ал ар и , с ў з 
т ар ти б и ва гап л ар д ан т а ш к и л т о п а д и .1
Н у т қ
о д о б и
и н с о н н и н г
м а ъ н а в и я т и н и -м а ъ р и ф а т и н и
б елги ловч и а с о с и й м езо н д и р . 
_
К и ш и н и н г одоби, эн г аввал о, у н и н г н у тқи д а к ў р и н а д и ^
Н у тқ о д оби н и м а? Н у т қ о д о б и д еган д а, ай ти л и ш и з а р у р б ўлган 
хаб ар л ар н и , т и н гл о в ч и н и ҳ у р м а т қ и л ган ҳолда, у н и н г к ў н гли га 
мос 
ҳ о л д а 
ад аб и й
н о р м ад аги
и ф о д ал а р
б и лан
е т к а з и ш
туш ун илади . Ҳ ар қ а н д а й х у н у к х а б а р н и ҳам т и н гл о вч и га 
б ео зо р е т к а з и ш м ум ки н . Б у н и н г уч у н сў зл о вч и тилни, ад аб и й
тил н о р м а л а р и н и м у к ам м а л б и л и ш и л ози м . М улойим, ёқи м ли , 
одобли с ў зл а ш ҳам ў з-ў зи д а н п ай д о бўлм айди. У нга ёш л и к д ан
онгли м аш қ л а р қи лиш , т и л н и н г л уғат б о й л и ги н и эгаллаш , бу 
б о р ад а н у т қ и и б р атл и к и ш и л а р га т а қ л и д қилиш , у л ар д ан
ў р га н и ш о р қ ал и эри ш и лад и . Ў қ у вч и уч ун эн г ях ш и н ам у н а 
ўқ и ту в ч и н утқи ди р. Б у н и ў қ и ту в ч и ҳ а р д о и м ў зи д а ҳ и с эти б
туриш и, ў з н утқи да ҳ еч в ақ т одоб-ахлоқ, н у т қ м а д ан и я ти
н о р м ал а р и д ан ч и қм асл и ги л о зи м .2
1 Қаранг: Т.Қудратов. Ўша асар, 20-бет.
2Т.Қудратов. Ўша асар, 77-бет.

---

Н утқ одоби с а л о м л аш и ш д а н б ош л ан ад и . С алом л аш и ш д аги
х уш м уом алали к у н д ан к е й и н г и я х ш и су ҳ б ат га д еб о ч а бўлади, 
т и н гл о вч и д а ях ш и к а й ф и я т п ай до қи л ад и . С ал о м л аш и ш н и н г 
а ҳ ам и я ти ҳ ақи д а ҳ и н д л ар д а ш ун д ай н а қ л бор: «Б и тта сал о м
б и л ан бепгга н а р с а г а - ў з и н и ен ги л с ези ш , ш он - ш у ҳ р ат
топ и ш , қ у т -б ар ак ал и , и л м л и б ў ли ш в а н и ҳ о ят у з о қ ум р
к ў р и ш га эри ш и лад и ».
Ҳа, салом да ra n кўп. А м м о сал ом лаш и ш , салом б ер и п ш и н г
ҳам ў зи г а я р а ш а қ о н у н -қ о и д а л а р и бор. А ф су ск и , к е й и н г и
ч о р а к а м б и р аср м о б а й н и д а ў з и м и з н и н г ш ар қ о н а сал о м л аш и ш
о д о б и м и зн и ҳам у н у т и б ю б о р а ё зд и к .
А ввало, ҳ ар б и р м у сл и м ва м усли м а сал о м л аш и ш ҳ а м
ф а р з , ҳ ам қ а р з э к а н л и г и н и я х ш и ан гл аб етм о ғи л о зи м . Ч у н к и
« С ўз б о ш и — салом », д ега н л а р и д е к , суҳб атд ош л ар м у л о қ о т и
«ас с ал о м у алай кум », « в аал ай к у м ассалом » ж у м л ал ар и б и л а н
б о ш л ан ад и . Б у су ҳ б а т д о ш л а р н и н г т а н и ш ё к и н о т ан и ш л и ги д ан
қ а т ъ и н азар , ў з а р о ҳ у р м а т ва э ҳ т и р о м б ел ги си ҳ и со б л ан а д и . 
А ммо к е й и н ги п а й тл а р д а б и р о р ж о й г а к и р и б б о р аётган , 
т е л е ф о н д а су ҳ б ат б о ш л аётган к и ш и л ар н и н г сал ом лан гаш н и
у н у т и б б о р аёт ган л и ги га т е з -т е з гу во ҳ б ў ли б қ о л м о қ д а м и з.1
Х ал қ ти ли д а са л о м л аш и ш у ч у н ҳам , х ай р л а ш и ш у ч у н ҳ а м
ал о ҳ и д а н у т қ и й в о с и т а л а р м авж уд . Ў қи тувчи у л ар н и ў з ў р н и д а
и ш л ати ш д а ҳам м а у ч у н в а ў з ш о ги р д л а р и учўн ў р н ак д и р .
М ад ан и ятли к и ш и ў з а й б и н и б ў й н и га ола б илиш и, а й б и
у чун к е ч и р и м с ў р а ш н и ҳ а м б и л и ш и л о зи м . Ў з ай б и у ч у н у з р
с ў р а ш ў з гу р у р и н и
е р г а у р и ш эм ас, 
б ал к и
од обли л и к, 
х у ш м у о м ал ал и к алом ати ди р^
Е тук к и ш ш а хо с ф а зи л а т л а р д а н я н а б и р и х а й р л а ш у в
од о б и д и р . Т и л и м и зд а х а й р л а ш га н д а и ш л ати л ад и ган «хай р со ғ 
бўлинг», «хайр, кў р и ш гу н ч а» , «хайр, о м о н л и к д а к ў р и ш ай л и к »
к а б и
т а ъ с и р ч а н
и б о р а л а р
м авж у д . 
Ў қитувчи 
с и н ф д а н
ч и қ а ё т г ан д а «хайр, сог бўли н глар», «хайр, я х ш и қ о л и н гл ар» 
и б о р а л а р и н и иш латса, ў р и н л и б ўлади.
Б о л ага я х ш и л и к қи л ган , а й ти л га н ю м уш ни, и л т и м о с н и
б а ж а р г а н к и ш и л ар га ў з в а қ т и д а м и н н атд о р ч и л и к б и л д и р и ш
о д о б и н и
ҳам
ў р г а ти б
б о р и ш
лози м . 
Т и л и м и зд а
р агб а т л ан т и р и ш н и , м и н н а т д о р ч и л и к н и ан гл атад и ган ч и р о й л и
и ф о д а л а р бор. У ларн и к у н д а л и к м у о м ал ага к и р и ти ш , ў з ў р н и д а
и ш л а ти ш
к и ш и
х у л қ и н и
н а қ а д а р
б езай д и . 
Ў қ и тувчи
т о п ш и р и қ н и ях ш и ў т а га н ў қ у в ч и л а р н и «Ьф арин», «б аракалла»,

---

«раҳм ат», « о т а н ги зга раҳм ат», «м ин натдорм ан» к аб и сўзлар 
б илан р а ғ б а т л а н т и р и ш и м ум ки н .
«Ҳ ар 
б и р
к и п ш н и н г 
м адан и й ли к 
д ар а ж а с и , 
ўқи б
қ а н ч а л и к т а р б и я к ў р ган л и ги у н и н г ёзм а ва о ғза к и н у тқи дан
билинади» (С .И б роҳи м ов).
Т и л д у н ё н и би л и ш , б и л и м л ар н и тўплаш , сақлаш , к ей и н ги
авлодл арга ет к а зи ш , р у ҳ и й м у н о саб атл ар н и ак с эттириш , 
гў зал л и к
к а т е г о р и я л а р и н и
в о қ е л ан т и р и ш
к а б и
қато р
в а зи ф а л а р н и б а ж а р и ш и г а қ ар ам асд ан , а с о с и й эъ т и б о р у н и н г 
к и ш и л ар ў р т а си д а ги а л о қ а н и таъм и н л аш ди р.
Н у т қ
м а д а н и я ти
ж а м и я т
м а д а н и й -м а ъ р и ф и й
т а р ақ қ и ё т и н и н г, 
м и л л ат
м аъ н а в и й
к а м о л о т и н и н г 
м уҳим
б елги си д и р. Т ом м аъ н о д а ги м ад ан и й к ам о л о тн и н г м уҳим
б елги си ди р. 
Ҳ а қ и қ и й
м аъ н од аги
м ад ан и й
н у т қ
ш ахс 
у м у м м ад ан и й с а в и я с и н и н г м уҳи м ж и ҳ а тл а р и д а н би ри д и р. 
Ш у н и н г 
уч ун
ҳ а м
м а м л ак ати м и зд а 
м а ъ н а в и й -м ар и ф и й
исл о ҳ о тл ар ҳ а р қ а ч о н ги д а н ҳ ам д о л зар б л и к к асб этади.
Р е с п у б л и к а м и зн и н г «Д авлат тили ҳақи да»ги , 
«Таълим 
т ў гр и си д а» ги қ о н у н л ар и д а , «К адрлар т а й ё р л аш б ў й и ч а м иллий 
д асту р и » в а б о ш қ а ж у д а кўп л аб ҳ у ж ж а т л а р и д а м а ъ н а в и й - 
м а ъ р и ф и й
та р б и я га , 
т и л
м асалал ар и га 
ал о ҳ и д а 
аҳам и ят 
б ер и л ад и . Ж а м и я т и м и з н и н г ҳ а р б и р а ъ зо с и , ҳ ар қ ан дай
м у т ах асси с за м о н б и л а н ҳам қ а д ам бўлиш и, эн г аввал о, ў з он а 
ти л и н и н г сад о қ атл и с о ҳ и б и бўлм оги лози м .
Т и л ж а м и я т б и лан , у н и н г м аъ н ав и я ти , м а ъ р и ф а т и ва 
м ад ан и яти б и л ан б и р га л и к д а ю ксалади.