Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Нутқнинг коммуникатив сифатлари
Н у т қ сў зл о в ч и ё к и ёзу вч и т о м о н и д а н ш ак л л ан ти р и л ган
м а тн н и н г т а ш қ и к ў р и н и ш и бўлиб, у ф а қ а т г и н а л и с о н и й ҳ о д и с а
сан ал м асд ан , 
б ал к и
ҳ а м руҳият, 
ҳ ам
н а ф о с а т ҳ о д и саси
ҳ и со б л ан ад и . 
Ш у н и н г 
учун ҳ ам
я х ш и
н у т қ д ей и лган д а, 
а й т и л м о қ ч и б ўлган м ақ сад н и н г ти н гл о в ч и ё к и к и то б х о н га 
т ў л и қ ет и б б о р и ш и , у л ар га м аълум т а ъ с и р ў т к а з и ш и н а з а р д а
тути лад и . Ш ун га к ў р а н у т қ олдига м а ъ л у м т ал аб л ар қўй илади . 
Бу т а л аб л ар н у т қ н и н г к о м м у н и к а ти в с и ф а т л а р и бўлиб, у н д а 
н у т қ н и н г м а н т и қ ан тўғри , аниқ, ч и р о й л и ва м а қ с а д га м у в о ф и қ
б ўли ш и н а за р д а тути лад и.
1. Н у т қ н и н г тўтри ли ги . «Т ўгрилик д еган да, -д еб ё зад и
В .Г .К о с т о м а р о в -н у т қ м а д ан и я ти н и н г з а р у р в а б и р и н ч и ш арти
с и ф а т и д а ад а б и й ти л н и н г м аъл ум п а й т д а қ аб у л қи л и н га н
н о р м а с и г а
қ а т ъ и й
ва
а н и қ
м у в о ф и қ
кел и ш и н и , 
у н и н г 
т а \а ф ф у з , и м л о в и й ва гр ам м ат и к н о р м а л а р и н и эгал лаш н и
т у ш у н и ш л о зи м б ў лад и » .1
Н у т қ н и н г
тў тр и л и ги
у н и н г 
э н г
м у ҳ и м
а л о қ ав и й
ф а зи л а ти д и р . 
Ч у н к и
н у т қ т ў гр и
б ўлм аса, 
у н и н г 
бошқа^ 
к о м м у н и к а т и в
с и ф атл а р и , 
я ъ н и
м а н т и қ и й л и ги , 
ани қлиги, 
м а қ с а д га м у в о ф и қ л и г и г а ҳ ам путур етад и .

---

Н у т қ т ў гр и б ўли п ш учун, асосан , и к к и м еъ ёр га - y p ry ва 
гр а м м ат и к н о р м а г а қ а т т и қ ам ал қ и л и ш н и талаб
қилади. 
С ў зл ар д аги у р гу н и н г к ў ч и ш и б и л ан м аъ н о н и н г ҳам ў згар и б
к е ти ш и м у м к и н л и ги н и эсд ан ч и қ а р м а с л и к лозим . М асалан : 
о л м а сў зи . Б у с ў зн и ал оҳи д а у р гу си з олиб қ араган д а, у н и н г 
қ а н д а й м аъ н о д а қў л л ан и л аётган и н и ан и қ л а ш қи й и н . Ф а қ ат
y p r y у н д аги м а ъ н о н и н г а н и қ л а н и ш и га кўм аклаш ади . Я ън и
олм а т а р зи д а у р ғу б и р и н ч и бўти н га туш ганда, ҳ ар ак ат, олм а 
к а б и о х и р ги б ўги н га туш ган д а э с а меванинг* би р т у р и м аъ н о си
англ аш и л ад и . Т и л и м и зд а б ун д ай с ў зл ар анч аги н а. М асалан , 
ҳ б з и р - ҳ о зй р , 
ян ги -ян ги , 
йи ги тч а-й и ги тч а, ў қ у в ч й м и з -
ў қ у в ч и м и з с ў зл а р и н и н г м а ъ н о с и ҳам ф а қ а т ги н а ур ғу ёр д ам и д а 
о й д и н лаш ади .
Гап т ар к и б и д а ги ай р и м ол и н ган сў зга ту ш ад и ган урғу, 
я ъ н и м ан ти қ и й (логик) у р гу н и н г ҳ ам м аъ н о н и ф а р қ л а ш д а
х и зм а т и катта. Ҳ ам м а т и л л ар д а ҳам қ а й с и м аъ н о ал оҳи д а 
н а з а р д а т у ти лаётган бўлса, нгу м а ъ н о н и и ф о д а этаётга н сў з 
а л о ҳ и д а у р гу б и л а н т а л а ф ф у з қ и л и н ад и . М асалан , А н вар х а т
ё з д и гад и д а ки м ёзган л и ги , н и м а ё зган л и ги ё к и н и м а и ш
қи л ган ли ги
н а за р г а олини б, 
б у гапдаги 
с ў зл а р н и н г ҳ ар 
у ч ал а с и д а н б и р и г а у р г у ту ш а олади. 
Б у н д ай ў р и н л ар д а 
м а н т и қ и й у р гу м а ъ н о н и так и д л аш у ч у н кер ак .
Л е к и н ш ун д ай ҳол атл ар ҳ ам б о р ки , бўтин у р ғу си д а 
б ў лган и к а б и м а н т и ҳ и й у р гу н и ҳ а м т ў гр и и ш л ата би ли ш к е р а к . 
Ч у н к и б ун д а х ато га й ў л қў й и л са, н а за р д а тути лган м а ъ н о
ан гл аш и л м ай қо л и ш и м ум ки н . Д ем ак , н у т қ н и тўгри и ф о д ал аш
у ч у н ҳам сў з у р ғуси н и н г, ҳ а м м а н ти қ и й у р гу н и н г тў гр и
и ш л ати ли ш и га ам а л қ и л и ш и м и з за р у р д и р .
Г р а м м а ти к н о р м а га р и о я қ и л и ш деганда, ra n т у зи ш
қ о и д ал ар и д ан тўгри ф о й д ал ан и ш , ў з а к ва қ ў ш и м ч ал ар н и
қў ш и ш д а х а т о га й ўл қ ў й м асл и к, к е л и ш и к қў ш и м ч ал ар и н и ў з
ў р н и д а қўллаш , эга ва к е с и м н и н г м ослиги, и к к и н ч и д ар а ж а л и
б ў л ак л ар н и н г у л а р га б о ғл ан и ш қ о н у н и я т л а р и туш ун илади .
i Т и л и м и зд а м о р ф о л о ги к , с и н та к ти к ч ал к аш л и к л ар т е з^ г е з 
у ч р аб туради . К ў п ч и л и к ҳолатл ар д а к е л и ш и к қ ў ш и м ч ал ар и
ф а р қ л а н м а с д а н иш лати лад и. Б у э с а б а ъ за н м азм у н д а х а т о л и к к а
олиб к ел и ш и м ум ки н : У м р и н и
тоғл ард а ў т к азган о д ам н и н г 
т аб и ат т и л и н и б илм айди , д ей и ш қи й и н . («Қ иш лоқ ҳ ақ и қ ати » ). 
Т и л и м и зн и н г м о ҳ и р б и л и м д он и А .Қ аҳҳор ҳам қ а р а т қ и ч в а
туш ум к ел и ш и ги н и н г б а ъ з а н ф а р қ л а н м а й и ш л ати ли ш и д ан
ў зи н и н г 
« С ан ъ атко р »
ҳ и к о я с и д а
а сар
қ а ҳ р а м о н и н и н г
са в о д си зл и ги н и ф о ш эти ш д а у с тал и к б илан ф ой д ал ан ад и :

---

П о ж а р н и й «гугуртн и е р г а таш л ам ан г» , деди. Р е ж и с с ё р и м и з э с а
«гу гу р тн и н г е р г а таш л ам ан г» , д е д и .1
Х уллас, 
о н а
ти л и
х а з и н а с и д а н
к е р а к л и
г р а м м ат и к
ш ак л л ар н и т ан л а ш ва у л а р н и ж о й - ж о й и д а и ш л ати ш , я ъ н и
н у т қ н и н г т ў ғр и ту зи л и ш и га э р и ш и ш н у т қ м а д а н и я ти н и н г
а с о с и й т а л а б л а р и д а н б и р и д и р . v
2. 
Н у т қ н и н г а н и қ л и ги . - н у т қ н и н г а н и қ л и ги с ў з н и н г ў з и
и ф о д ал а ё т г ан в о қ е л и к к а м у тл ақ о мос в а м у в о ф и қ к ел и ш и д и р . 
А н и қ л и к н у т қ н и н г м уҳим ф а з и л а тл ар и д ан б и р и э к а н л и г и
қа д и м д ан м аълум . Ғарб м у т а ф а к к и р л а р и ҳам , Ш а р қ о л и м л а р и
ҳ ам а н и қ л и к н и н у г қ с и ф а т л а р и н и н г б и р и н ч и ш а р т и д еб
ҳ и со б л аган л ар . А ри сто тел ь: 
«Агар 
н у т қ н о а н и қ б ўлса, 
у
м ақ с а д га
эр и ш м ай д и » ,— 
д еган , 
К ай к о в у с: 
«Э й
ф а р за н д , 
с ў зн и н г ю з в а о р қ а т о м о н и н и б илгил, у л ар га р и о я қи лги л, 
с ў зл а ган д а м аъ н о л и гап и р , б у н о т и қ л н к н и н г ал о м ати д и р . А гар 
г а п и р га н вақ т и н гд а с ў зн и н г қ а н д а й м а ъ н о га э га э к а н л и г и н и
б и л м асан г, қ у ш га ўхш ай сан ...» , д е й д и .2 Я н а «Ш ундай к и ш и н и
н о т и қ (сухангўй) д е й м и зк и , у н и н г ҳ ар с ў зи х а л қ қ а т у ш у н а р л и
б ў л си н в а х а л қ н и н г ҳ а р с ў зи у н г а ҳам м аъ л у м б ў лси н » ^
А н и қ л и к н у т қ н и н г м у ҳ и м х у су с и я т и , ф а з и л а т и с и ф а т и д а
ф и к р н и ё р қ и н и ф о д ал а ш билан, н у тқ п р е д м е ти н и н г м а ъ н о с и
б илан , н у т к д а и ш л ати л аё т ган сў з м а ъ н о л а р и н и б и л и ш б и л ан
б о гл и қ бўлади. А гар н о т и қ ў з и ф и к р ю р и тм о қ ч и б ў лган н у т қ
п р е д м е т и н и я х ш и билса, у н га х о с с ў зл а р т а н л а с а в а ў зи
т а н л а га н с ў зл а р н и н г м а ъ н о л а р и г а м ос в а з и ф а л а р ю к л аса, 
н у т қ н и н г а н и қ б ў л и ш и т а й и н . Д е м ак , \а н и қ л и к н у т қ д а с ў з 
қў л л аш м е ъ ё р л а р и г а а м а л қ и л и ш д а н и б о р ат. Б у ж и ҳ а т д а н
а н и қ л и к
т ў тр и л и к н и н г 
б о ш қ а ч а
к ў р и н и ш и
ҳ и со б л ан ад и . 
Б а ъ з а н н о т и қ ў зи и ш л ата д и ган с ў з н и н г м а ъ н о с и н и б и л и ш га 
у н ч а э ъ т и б о р б ер м а й д и . Н а т и ж а д а с ў зн и н г м а ъ н о с и н у т қ д а н
к ў з д а ту ти л га н м а қ с а д га м о с к ел м ай д и . К ў п и н ч а б у н га б и р - 
б и р и г а я қ и н н а р с а л а р н и ан гл ату в ч и „ сў зл ар са б а б бўлади. 
М а сал ан : 
А бдулла 
Қ а е д о р
ё зу в ч и
М а ъ р у ф
Ҳ а к и м н и н г
« Қ а ҳ р а м о н н и н г ўлим и» 
ҳ и к о я с и н и т а ҳ л и л қи либ , 
« Б оти р 
б е л и га қ а т о р бепгта б о м б а қ и с ти р и б ...» , «Қ ўлига б о м б а у ш лаган
ҳол да к ў ч а г а ю гурди» ж у м л а л а р и д а ги б о м б а с ў зи н и н г н о тў тр и
қў л л ан и л а ёт ган л и ги н и , 
ё з у в ч и н и н г
б о м б а 
в а 
г р а н а т ан и
ф а р қ л а м а с л и ги н и т а н қ и д қ и л ад и .3^
А н и қ л и к
и к к и
х и л
бўлади: 
н а р с а н и н г ан и қ л и ги
ва 
т у ш у н ч а н и н г а н и қ л и ги . Н а р с а а н и қ л и г и н у ткд а а к с этган
1 Қаранг: Р.Қўнгуров ва б. Ўша асар. 52-бет.
2 Қаранг. Р.Қунгуров ва б. Ўта асар 53-бет.
* Қаранг: Т.Қудрлтов. Ўша асар. 55-бет.

---

м ав ж у д л и к н и н г н ар са л ар , 
ҳ о д и сал ар д о и р а с и б илан нутқ 
м а зм у н и н и н г м у н о саб ат и д а к у р и н ад и . Н у тк д а м авж у д л и кн и н г 
н а р с а в а ҳ о д и с а л ар и тў гр и акс эти ш и уч ун н о т и қ у зи
су зл аётган н а р с а л а р н и я х ш и б илган б ули ш и лозим . Н у тқ 
п р е д м ети н и б и л м а сл и к ё к и ч ала билиш , ш ун и н гд ек, у л ар н и
у р га н и ш д а л о қ а й д л и к қ и л и ш о р қ а с и д а ю з а г а к ел ган н о ан и қ л и к
ё қ и м с и з 
були б, 
ти н гл о в ч и н и
р ан ж и т ад и . 
М асалан : 
«На 
таш к и л о тч и л и к , н а р аҳ б ар л и к , н а б и л и м д о н л и к қоб и ли яти
булм аган
к и ш и
б и р д а н и га
к и м н и н г 
н а з а р и г а
туш ди?» 
(Г азетад ан ).1
К у р и н а д и к и , 
с ў зл о в ч и
н а
ю к л а м а с и н и н г 
нуткдаги 
м а ъ н о с и - м а б у л и ш с и зл и к қ ў ш и м ч ас и ан гл атган м аъ н о га т ен г 
э к а н л и ги н и у н у тган . О д атд а н а и н к о р ю к л а м ас и и ш т и р о к этган 
гап л ар н и н г к е с и м и б ули ш л и ш ак л д а булади.
Н у т қ н и н г ҳ а р т о м о н л а м а т у гр и б у ли ш и учун н а р са 
а н и қ л и ги н и н г у з и е т ар л и эм ас. Т у ш у н ч ави й а н и қ л и к н у тқ 
м а зм у н и н и н г у н д а б ел ги л ан ган т у ш у н ч ал ар т и зи м и г а мос 
к е л и ш и н и талаб қи л ад и .
Ш у н д ай
қи л и б , 
а н и қ л и к
н у т қ н и н г 
ал о қави й
ф а зи л д т л а р и д а н б и р и булиб, у м оддий б о р л и қ б и л ан н у тқ 
м а зм у н и н и н г м о сл и ги с и ф а т и д а ю з аг а ч и қад и .
А н и қ н у т қ я р а т и ш су зл о вч и д ан қ у й и д аги л ар н и талаб
этади:
а) 
т и л н и н г 
с и н о н и м и к
и м к о н и я т л а р и н и
б илиш
в а 
с и н о н и м и к қ а т о р л а р д а н к е р а к л и ги н и а ж р а т и б , н у тк д а қўллаш ;
б) н у т қ д а и ш л ати ла д и ган с у зн и н г ан гл атган м аъ н о л а р и н и
ҳ а р т о м о н л ам а билиш ;
в) с у зн и н г к у п м аъ н о л и ги га ж и д д и й э ъ т и б о р б ер и ш , куп 
м а ъ н о л и с у з н у т к д а қул л ан ган д а у н и н г қ а й с и м а ъ н о қ и р р а с и
ку зд а т у т и л а ё т г а н и н и а н и қ т а са в в у р қи лиш ; ф и к р н и н г ю зага 
ч и қ и ш и д а б у с у з н и н г б о ш қ а м а ъ н о қ и р р а л а р и м о н е л и к қ и л и ш - 
қи л м асл и ги н и