Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

к ў з
о лди га кел ти р и ш ;
г) о м о н и м л а р н и н г х у с у с и я т л а р и н и би л и ш , ч у н к и уларн и
б и л м асл и к а н и қ л и к н и н г б у зи л и ш и га ол и б келади;
д) п а р о н и м л а р н и б илиш , ул ар д аги т о в у ш я қ и н л и к л а р и га
эъ т и б о р б ери ш ;
е) т о р м уҳ и тд а иш лати лад иган, ч ет д ан к и р ган , касб -
ҳ у н а р г а
оид, 
а р х аи к , 
эск и р ган , 
д и а л е к т и зм
су зл а р н и н г 
м а ъ н о л а р и н и я х ш и ан гл аган ҳол да н у т қ қ а к и р и т и ш .2
1 Қаранг: Т.Қудратов. Ўша асар 56-57 - бет.
2
Қаранг: Т.Қудратов. Ўша асар 58-бет.

---

3. Н у т қ н и н г т о за л и ги . Н у т қ н и н г т о за л и ги д еган д а эн г 
аввало, у н и н г ад аб и й ти л н и н г л и с о н и й н о р м а с и га м у в о ф и қ
к е л и ш - кел м асл и ги туш ун илади . Д а р ҳ а қ и қ а т , ях ш и , т о за н у т қ
ҳ о зи р г и ў з б е к а д а б и й т и л и т а л а б л а р и г а м ос ҳолда т у зи л г а н
б ўли ш и , ту р л и тил, г а й р и а д а б и й т и л эл е м е н т л ар и д а н ҳоли 
б ў ли ш и к е р а к .1 Н у т қ и м и зн и н г с о ф л и ги га, асо сан , қ у й и д аги л ар
ҳ а л а қ и т б ерад и :
1. 
М аҳал ли й
д и а л е к т в а ш е в а л а р г а
х ос 
сўз, 
и б о р а, 
ш у н и н гд ек, г р ам м ат и к ш акллар, с ў з ва с ў з б и р и к м а л а р и н и н г
т а л а ф ф у з и , ургуси.
2. 
Ў р и н си з қ ў л л ан ган ч е т с ў з в а с ў з б и р и к м ал а р и .
3. 
Ж а р г о н л а р .
4. 
В ульгаризм лар.
5. 
Н у тқ д а о р т и қ ч а т а к р о р л а н а д и г а н « п ар ази т» сў зл ар .
6. 
К ан ц е л я р и зм л а р .
С ан аб
ў т и л ган л ар д ан
ў р и н с и з
ф о й д ал а н и ш
к у н д ал и к
н у т қ н и ҳам , б ад и и й н у т қ н и ҳ ам х и р а л а ш ти р ад и . Ҳ ар б и р
сў зл о в ч и ў з н у т қ и н и н г ад аб и й н о р м а л а р д а р а ж а с и д а б ўли ш и 
уч у н ҳ а р а к а т қ и л и ш и л о зи м .2 Ўз ш е в а с и га х о с б ўлган ти л 
в о с и т а л ар и н и н у т қ қ а ў р и н с и з ол и б к и р и ш н у т қ н и б у зад и . 
Л е к и н д и а л е к т и зм ва в а р в а р и зм л а р
б ад и и й а с а р ти л и д а 
м аълум б ад и и й - э с т е т и к в а з и ф а н и б а ж а р и ш и , м у а л л и ф н и н г
м аълум го яси н и , н и я т и н и ам ал га о ш и р и ш г а х и зм а т қ и л и ш и
ҳ ам м у м ки н . М у а л л и ф н и н г м и л л и й к о л о р и т н и б ер и ш учун, 
а с а р қ а ҳ р а м о н и н и н г қ а е р л и к эк а н л и г и г а и ш о р а қ и л и ш учун 
д и а л е к т и зм
ва 
в а р в а р и зм л а р г а
м у р о ж а а т
қ и л и ш и
ҳ атго
э а р у р д и р .2 М асалан : «Ёш улли, си з б у н и эм ас, м е н и тингланг! 
Б у м а н гл ай и қ о р а н и н г ш ер и ги бор» (Т .М алик). У ш б у м и сол д а 
д и а л е к т и зм л а р
т е р р и т о р и а л
к о л о р и т н и
б е р и ш га
х и зм а т
қ и л аё т г а н бўлса, қ у й и д аги м и со л д а в а р в а р и з м л а р - ч ет сў зл а р
х а р а к т е р я р а т и ш д а ё зу в ч и г а к ў м а к л аш ган . «И ш ондим , ў р т о қ
г и н р о л Ҳ ам м а си е с т бўлади. У йда х ал ад и й н ад а м у зд аги бор, 
о л и б ч и қ а й м и ? С и з г а т е к и н (Т .М алик).
Л а ҳ ж а в и й
с ў зл а р н и н г
б ад и и й
ад а б и ё т д а
ў р н и
б и л ан
и ш л ати л и ш и ф а қ а т г и н а м ақ сад га м у в о ф и қ б ў л и б қолм асдан , 
ад а б и й т и л и м и зн и н г б о й и б б о р и ш и га, у м у м х а л қ ти л и д аги
а й р и м э л е м е н т л ар н и н г сақ л а н и б қ о л и ш и га х и зм а т қ и л и ш и ҳам
м у м к и н . М асалан : н у т қ н и ҳ о л ў т к а з и ш ҳ а қ и д а бўлган и да 
а д а б и й ти л д а в а р и а н т а й ў қ бўлган «ханча» с ў зи и ш л ати л са в а
'Т.Қудратов. 
Ўша 
асар ЬО-бет.
7
Қаранг: Т.Қудратов. Ўша асар 50 - бет.
2 
Қаранг: Р Қўнгуров. Ўша асар, 60 - бет.

---

у з ў р н и д а у н га и зо ҳ б ер и л с а, у р и н л и бўларди. Ч у н к и бу сўз 
н и ҳ о л ў т к а зи ш учун к а в л а н га н ч у қу р ч ан и н г н о м и булиб.. 
б о ш қ а ч у қ у р ч ал а р га н и с б а т а н иш лати лм ай ди .
Н у т қ д а ў р и н с и з и ш л ати л ган б ош қ а ти л ларга ои д сузлар 
в а р в а р й з м л а р д еб аталади.
А й р и м к и ш и л ар н и н г у з н у т қ и н и н а зо р а т қи лм аслиги , 
«ёқи м ли » 
су з 
қ и д и р и ш д а
э р и н ч о қ л и к
қ и ли ш и , 
р у сч а 
а т ам а л а р н и н г у зб е к ч а ш ак л л ар и н и билм аслиги, б а ъ зи ҳ о л ларда 
у з и н и н г р у с ч ан и ҳ ам б и л и ш ли ги н и н ам о й и ш эти ш га и н ти ли ш и
н а т и ж а с и д а в а р в а р и зм л а р н у т қ қ а к и р и б келади: 
Э ртал аб
з в о н и т ь
қилдим, 
б и б л и а т е к ага
б ордим
каб и. 
К е й и н ги
п а й т л а р д а н у т қ и м и зд а м а н а ш ундай с у зл ар н и н г ку п ай ган и
ж у д а ач и н ар л и д и р . У лард ан қ у ту л и ш н и н г б и р д ан -б и р йули о н а
т и л и н и ҳар то м о н л ам а ч у қ у р урганиш , у н га ҳ у р м ат би л ан
қа р а ш , 
б ад и и й а с а р л а р н и
куп ўқи ш , 
у қ и ган д а 
н о тан и ш
с у з л а р н и н г м а ъ н о с и га э ъ т и б о р б ер и ш в а б ош қ алар. А й ри м
к а с б э г а л а р и н и н г г а й р и м гу р у ҳ л ар н и н г у з «тили» були б, улар 
б у
«тил» 
о р қ а л и
с у зл а ш д а
б о ш қ алар д ан
аж р ал и ш га, 
и ф о д ал а н а ё т га н
ф и к р л а р и н и
к и ш и л ар д ан
б ек и т и ш г а
и н ти лад и л ар . Б у н д ай с у зл а р ж а р г о н сузл ар д еб аталади. 
М а сал ан , н о в ч а (ароқ), қ и з и л (вино) - и ч увчи лар н у т қ и га хос.
В ульгар и зм л ар га ах л о қ н о р м а л ар и га туғри кел м ай д и ган : 
к и ш и н и суки ш да, ҳ а қ о р а т л а ш д а и ш лати лад и ган су зл а р ки р ад и . 
У л ар н и и ш л ати ш с у зл о в ч и н и н г п аст м аданиятли, қўпо.л, ж о ҳ и .\ 
к и ш и эк а н л и ги н и ку р с ат ад и . Б ад и и й адаб и ётда ҳам у л ар д ан
ф о й д ал а н и л а д и :
-
У хлаб у ти р и б сан м и , х у н ас а?! М и н г м ар та ч ақ и р и ш и м
к е р а к м и ? ! (Т.М алик).
П а р а з и т су зл ар д еб атал у вч и л у ғави й б и р л и к л ар ҳ ам т и л
м а д а н и я т и учун ётдир. У лар, асо сан , сузлаш ув н у т қ и д а куп
и ш л ати л и б , 
н о т и қ н и н г 
у з 
н у т қ и н и
к у зат и б
борм асл и ги , 
э ъ т и б о р с и зл и г и н а т и ж ас и д а п ай д о булади в а б о р а -б о р а о д атга 
а й л а н и б қолади. А .Қ о д и р и й
«М еҳроб дан чаён» 
р о м ан и д а 
б у х о р о л и к Ш а р и ф б о й н у т қ и д а «паъланат» («падар л аъ н ат » )н и
п а р а з и т
суз 
с и ф а т и д а
иш лати б, 
у н и н г 
н у т қ и н и
и н ди видуаллапггирган. Ш а р и ф б о й ҳ а р гапида б у с у зн и қу ш и б
га п и р ад и .
« Ш ар и ф б о й ёсти қ д ан б ури ли б , ён и даги у ч и н ч и й и ги тга 
қ ар ад и :
- П аълан ат, қ ач о н кел ган эк ан ?»
« К ан ц ел яр и зм » л ар
и ш
қ о ғо зл а р и
учун 
з а р у р
булган, 
м аъ л у м б и р ш аклда с а қ л ан ад и ган су з б и р и к м ал ар и , ггш лардир. 
У лар у з у р н и д а ж у д а за р у р . Ч у н к и и ш қ о го зл а р и қ а т ъ и й

---