Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети

3.Mavzu.Ekologik siyosat. Dastlabki ekologik baholash va ekologik as’ektlarni aniqlash.
Reja;

1.Экологик хавфсизликни таъминлашнинг устивор йўналишлари

2.Ўзбекистон республикасининг экология соҳасида олиб бораётган сиёсати
3. Ekologik jihatlarni oldindan ekologik baholash va aniqlash
4Дастлабки экологик баҳолаш ва экологик аспектларни аниқлаш
Ekologik siyosat
1.Экологик хавфсизликни таъминлашнинг устивор йўналишлари
Устувор йўналишлар.Экологик хавфсизликни таъминлаш:
1. Табиий ресурслардан оқилона ва комплекс фойдаланиш.
2. Атроф-муҳитнинг ифлослантирувчи моддаларини атроф-муҳит саломатлиги меъёрларига етказиш.
3. Ҳудудларнинг ободонлаштирилиши ва ҳолати, шунингдэк экологик жиҳатдан ноқулай зоналарни тиклаш ва маҳаллийлаштириш.
4. ЎЗБЕКИСТОН Республикаси аҳолисини сифатли ичимлик суви, маҳсулотлар ва дори-дармонлар билан таъминлаш.
5. Экологик муаммоларни ҳал қилишда халқаро ҳамжамият томонидан биргаликда олиб борилиши ва кучайиши зарур.
6. Экологик маданиятни ривожлантириш ва халқ таълими.
7. Минтақавий экологик хавфсизлик тузилмасини шакллантириш Ц.А.
8. Экологик фавқулодда вазиятлар, бахциз ҳодисалар ва ҳк. Оқибатларининг олдини олиш.
9. Атроф-муҳит мониторинги ва ахборот тизимларини яратиш.
10. Экологик тоза технологияларни жорий этиш.
Экология соҳасида илмий ва технологик ютуқлардан фойдаланиш имкониятларини ривожлантириш.
12. Давлат ҳокимияти органлари ва фойдаланувчиларнинг табиати учун ҳуқуқий ва экологик механизмларни такомиллаштириш ва давлат томонидан қабул қилинадиган бошқарув қарорларига талаблар қўйиш, уларнинг самарадорлиги.
Атроф-мухит таъсирни баҳолаш принциплари
Атроф-мухитга таъсирини баҳолаш принципларига куйдагилар киради:
-технологик, техник, ижтимоий, табиатни кгериклаш, иктисодий ва бошка лойиха карорларини биргаликда ёки бир-бирига боглик равшда кгериб чикиш;
-лойиха карорларини алтернативлиги, янги вариантларни шаклланти-риш;
-лойихани бошланиш боскичида кабул килинган карорни (лойиха олди карори) шакиллантиришда АМТБ ни инструмент сифатида кгеллаш (ишлатиш);

• 
  лойихани бошланиш даврида кгериб чикилаётганда лойиха карори тгегрисидаги ахборотдан жамоатчиликнинг фойдаланиш мумкинлиги ва бунга тгелик йгел очиклиги;
  
• 
  лойиха карорларини реализация килинганда келиб чикадиган ёки юзага келадиган окибатлар юзасидан буюртмачининг жавобгарлиги.
  

М.В.Ломоносов номли Москва Давлат Университети профессори, география фанлари доктори К.Н. Дьяконов (к.н. Дьяконов А.В. Дончева. Экологическое проектирование и экспертиза: « Аспект пресс» м. 2005 г.) маълум турдаги хгежалик фаолиятининг атроф-мухитга таъсирини баҳолаш, бу аник бир занжирсимон тизимга (таъсир-гезгаришлар- окибатлар) ва кетма-кетликка асосланган холда атроф-мухит гезгаришлари устидан изланишлар олиб бориш деган фикирни айтиб гетади ва АМТБ принципларига бир-мунча гезгача ёндошиб, куйдаги принципларга катъий риоя килишликни тавсия этади:

• 
  АМТБ ва экологик экспертиза учун умумий бгелган асосий принцип - хар-кандай хгежалик фаолиятининг потенциал экологик хавфининг презумияси, яъни эхтимолликка ёки тахминга асосланган фарази, фактнинг акси тасдикланмагунча, шу фикрни юридик тгегри деб топиш. Хакикатда хам хар-кандай хгежалик фаолияти гезида, тахминларга кгера, у ёки бу экологик хавф даражасини яширади. Уни амалга ошиши шундай окибатларга олиб келадики, бундай окибатларни баҳолаш зарурдир. Бу холатда ташаббускор бгелган хгежалик фаолияти шундай ишончли (асосли, жиддий) далил исботларни келтириш керакки ёки кгерсатиш керакки, мгелжалланаётган фаолиятнинг экологик хавфсизлиги таъминланган бгелиши шарт;
  
• 
  Огохлантирувчи ёки олдини олиш чоралари принципига асосан мгелжалланаётган ёки режалаштирилаётган фаолиятни реализация ёки амалга ошириш учун асосий карорни кабул килгунга кадар бгелган давр мобайнида таъсирни баҳолашни гетказишни кгезда тутилади. Бу принципнинг асл мохияти шундан иборатки-лойиха реализация килинганда атроф-мухитга бгеладиган нокулай таъсирлар ва ижтимоий у билан боглик бгелган ижтимоий-иктисодий окибатларни келиб чикмаслигига йгел кгеймасликдир;
  

-альтернативлик принципи асосан режалаштирилаётган фаолият бгейича максадга эришиш учун бир катор альтернатив вариантларни аникдаш ва тахлил килишдир. Ҳаттоки «нол варианти»ни (фаолиятдан ёки фаолиятни амалга оширишдан воз кечиш) хам хисобга олган холда. Натижада лойиха олдига кгейилган максадга эришиш учун экологик хавфсиз ёки экологик хавфи кам бгелган усул танлаб олинади;
-ошкоралик принципи-бунга асосан албатда биринчи навбатда жамоатчилик фикри инобатга олинади, бу тадбирга кизикиши уйгонган томонлар АМТБ боскичларининг барчасида иштирок этишлари мумкин;
комплекслилик (уйгун бирлик) принципи. АМТБда интеграция, альтернативлик, устуворлик, ишончлилик, саклаб колмоклик, бир-бирига мослилик ва эгилувчан (керак томонга гезгара оладиган) лик каби принциплар йигиндисини гез ичига олади.
Дастлабки экологик баҳолаш ва экологик аспектларни аниқлаш.
Экологик муаммоларни ҳал этишга қаратилган ҳар қандай лойиҳа ва дастурларни мақсадга мувофиқ тадбиқ этиш учун корхоналарда экологик бошқарув тизимининг мукаммаллаштириш талаб этилади. Илмий техник адабиётларда экологик бошқарув тушунчасини экологик менеджмент тушунчаси билан алмаштириб ҳам юритилади. Лекин бу тушунчалар орасида субъектив фарқ бор: Экологик бошқарув табиатни муҳофаза қилиш бўйича қонуний талаб ва мажбуриятларга роия қилишга ва турли мақсад, лойиҳа, дастурлар ишлаб чиқиш, уларни тадбиқ қилишга қаратилган давлат органлари ва иқтисодиёт субъектларининг фаолиятидир. Экологик менеджмент эса иқтисодиёт субъектларини ўзларининг мақсад, лойиҳа, дастурлар ишлаб чиқиш, амалга оширишда экосамарадорлик ва адолат асосида йўналтирилган ташаббускорлик ва нажижа берадиган фаолиятидир.
Экологик менежмент тизимлари ҳамма ривожланган давлатларда, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам кенг қўлланилмоқда. Шунинг учун келажакдаги кадрлар бу тушунчалар, яъни саноат тармоқларида экологик бошқарув тизими ва амалиёти бўйича билим билан таниш бўлиши керак.
Dastlabki ekologik baholash-muhim ekologik jihatlarni aniqlashga qaratilgan vaziyatni batafsil tahlil qilish.
Nima uchun ekologik jihatlarni aniqlash va ko'rib chiqish kerak?
* Aspektlarni tahlil qilishda atrof-muhitni boshqarish (menejment) tizimining qiziqishi bo'lgan faoliyat turlarini aniqlaymiz.
* Aspektlarni aniqlashda biz birinchi darajali echimni talab qiladigan muammolarni aniqlaymiz.
Ekologik jihat-korxona faoliyatining elementi, uning mahsulotlari va xizmatlari, uning mahsulotlari va xizmatlari, OS bilan o'zaro ta'sirlashishi yoki o'zaro ta'sir qilishi mumkin. Ekologik jihatlar korxona tomonidan nazorat qilinishi mumkin bo'lgan va o'zgarishi kutilgan narsalarni ko'rib chiqadi.
Ustuvor ekologik jihat Osga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan yoki ta'sir qilishi mumkin.
Ekologik ta'sir. Tashkilotning faoliyati, mahsulotlari yoki xizmatlari to'liq yoki qisman sabab bo'lgan operatsion tizimda ijobiy yoki salbiy o'zgarish.
Shuni esda tutish kerakki, biz atrof-muhitni boshqarishga qodir emasmiz, biz faqat operatsion tizimning ta'sirini va o'zimizdan himoya qila olamiz!!!
Kontaminatsiyani oldini olishning eng samarali usuli-uning paydo bo'lishini boshqarish (ifloslanish manbasini boshqarish). Sanoat va xizmatlar sohasida OS ning ifloslanish manbalari hisoblanadi:
• Mahsulotlar (materiallar, xomashyo). Misol: neft va gaz sanoati uchun ifloslanish manbalari neft, neftni qayta ishlash mahsulotlari (to'kilmasin, bug'lanish, oqish), tabiiy va o'tuvchi gazlar (atmosferaga ortiqcha bosim tushirish, uskunalarni yo'qotish).
* Jarayonlar va xizmatlar. Misol: qozonxonalar, ICE va boshqalar bilan ishlaydigan yoqilg'ining yonishi, oyoq gazlarini chiqarish bilan; avtomobillarni yuvishdan keyin neft mahsulotlari bilan ifloslangan chiqindi suvlarni drenajlash.
Shuning uchun ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish, yordamchi va uy – joy kompleksida biz atrof-muhit ifloslanishiga olib keladigan mahsulotlardan foydalanishning yo'nalishlari va usullarini-ekologik jihatlarni ta'kidlaymiz.
Ekologik jihatlarni aniqlash Osga ta'sir ko'rsatadigan barcha korxona faoliyatiga nisbatan amalga oshirilishi kerak. Ekologik maqsadlarni belgilash va ekologik dasturlarni ishlab chiqishda barcha muhim ekologik jihatlar e'tiborga olinishi kerak.
Quyidagi jihatlarni aniqlash kerak:
* Oddiy shartlar. Alkogolsiz ichimliklar to'kilmasligi liniyasida idishlarni yuvishda chiqindi suvlarning shakllanishi.
* Favqulodda vaziyatlar. Kimyoviy saqlash hajmini kamaytirish. reagentlar.
Bu ekologik boshqaruv tizimidagi eng jiddiy bosqichdir!!!
5 operatsion tizimga ta'sir qilishning asosiy turlari va unga mos keladigan ekologik jihatlar (Osga ta'sir qilishning asosiy turlari qanday?):

Ta'sir Jihatlari

Atmosfera sifatini kamaytirish (ifloslanish)
Atmosferaga ifloslantiruvchi moddalarning paydo bo'lishi va chiqarilishi
Sirt va er osti suvlarining sifatini (ifloslanishini) kamaytirish
Chiqindi suvlarning paydo bo'lishi va oqishi
Chiqindilarni yoqish-atmosfera ifloslanishi;
Poligonlarda chiqindilarni yig'ish-tuproq va tabiiy suvlarning2.2. Ekologik jihatlarni oldindan ekologik baholash va aniqlash
4. Ekologik jihatlarni oldindan ekologik baholash va aniqlash
Dastlabki ekologik baholash-muhim ekologik jihatlarni aniqlashga qaratilgan vaziyatni batafsil tahlil qilish.
Nima uchun ekologik jihatlarni aniqlash va ko'rib chiqish kerak?
* Aspektlarni tahlil qilishda atrof-muhitni boshqarish (menejment) tizimining qiziqishi bo'lgan faoliyat turlarini aniqlaymiz.
* Aspektlarni aniqlashda biz birinchi darajali echimni talab qiladigan muammolarni aniqlaymiz.
Ekologik jihat-korxona faoliyatining elementi, uning mahsulotlari va xizmatlari, uning mahsulotlari va xizmatlari, OS bilan o'zaro ta'sirlashishi yoki o'zaro ta'sir qilishi mumkin. Ekologik jihatlar korxona tomonidan nazorat qilinishi mumkin bo'lgan va o'zgarishi kutilgan narsalarni ko'rib chiqadi.
Ustuvor ekologik jihat Osga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan yoki ta'sir qilishi mumkin.
Ekologik ta'sir. Tashkilotning faoliyati, mahsulotlari yoki xizmatlari to'liq yoki qisman sabab bo'lgan operatsion tizimda ijobiy yoki salbiy o'zgarish.
Shuni esda tutish kerakki, biz atrof-muhitni boshqarishga qodir emasmiz, biz faqat operatsion tizimning ta'sirini va o'zimizdan himoya qila olamiz!!!
Kontaminatsiyani oldini olishning eng samarali usuli-uning paydo bo'lishini boshqarish (ifloslanish manbasini boshqarish). Sanoat va xizmatlar sohasida OS ning ifloslanish manbalari hisoblanadi:
• Mahsulotlar (materiallar, xomashyo). Misol: neft va gaz sanoati uchun ifloslanish manbalari neft, neftni qayta ishlash mahsulotlari (to'kilmasin, bug'lanish, oqish), tabiiy va o'tuvchi gazlar (atmosferaga ortiqcha bosim tushirish, uskunalarni yo'qotish).
* Jarayonlar va xizmatlar. Misol: qozonxonalar, ICE va boshqalar bilan ishlaydigan yoqilg'ining yonishi, oyoq gazlarini chiqarish bilan; avtomobillarni yuvishdan keyin neft mahsulotlari bilan ifloslangan chiqindi suvlarni drenajlash.
Shuning uchun ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish, yordamchi va uy – joy kompleksida biz atrof-muhit ifloslanishiga olib keladigan mahsulotlardan foydalanishning yo'nalishlari va usullarini-ekologik jihatlarni ta'kidlaymiz.
Ekologik jihatlarni aniqlash Osga ta'sir ko'rsatadigan barcha korxona faoliyatiga nisbatan amalga oshirilishi kerak. Ekologik maqsadlarni belgilash va ekologik dasturlarni ishlab chiqishda barcha muhim ekologik jihatlar e'tiborga olinishi kerak.
Quyidagi jihatlarni aniqlash kerak:
* Oddiy shartlar. Alkogolsiz ichimliklar to'kilmasligi liniyasida idishlarni yuvishda chiqindi suvlarning shakllanishi.
* Favqulodda vaziyatlar. Kimyoviy saqlash hajmini kamaytirish. reagentlar.
Bu ekologik boshqaruv tizimidagi eng jiddiy bosqichdir!!!
5 operatsion tizimga ta'sir qilishning asosiy turlari va unga mos keladigan ekologik jihatlar (Osga ta'sir qilishning asosiy turlari qanday?):

Ta'sir Jihatlari

Atmosfera sifatini kamaytirish (ifloslanish)
Atmosferaga ifloslantiruvchi moddalarning paydo bo'lishi va chiqarilishi
Sirt va er osti suvlarining sifatini (ifloslanishini) kamaytirish
Chiqindi suvlarning paydo bo'lishi va oqishi
Chiqindilarni yoqish-atmosfera ifloslanishi;
Poligonlarda chiqindilarni yig'ish-tuproq va tabiiy suvlarning ifloslanishi
Chiqindilarning paydo bo'lishi va joylashishi
Tabiiy resurslarni qazib olish (ularning zaxiralarini kamaytirish yoki sifatini pasaytirish)
Tabiiy resurslardan foydalanish (xomashyo, yoqilg'i, suv, havo va boshqalar)
OS komponentlari (tuproq, suv, atmosfera, tirik organizmlar, landshaftlar) sifatini pasaytirish)
Boshqa ifloslanish turlari (tebranish, shovqin, issiqlik tarqalishi, radiatsiya va boshqalar) paydo bo'lishi.)

Tahlil natijalari va aspektlarni qayta ko'rib chiqish jadvalga kiritiladi.

Misol:
OS, xodimlar va aholi salomatligiga ta'siri
Neft, yoqilg'i boğazları va boshqalar tuproq va er osti, shu jumladan, tabiiy suv, ifloslanishi, ularning sifati yomonlashib ichimlik; aholi va chorvachilik zaharlanish, va trofik zanjirlar ularni to'planishi
Quyma materiallar yo'qotish (tsement va kimyoviy. reagentlar) resurslardan oqilona foydalanish. Chang va to'xtatilgan zarrachalarning xodimlarning nafas olish organlariga ta'siri. Toksik tarkibiy qismlarning Osga tarqalishi va ularni trofik zanjirlarda to'plash
Suv ob'ektlarining sanoat maydonchasidan yuvilgan tarkibiy qismlar bilan yomg'ir oqimining ifloslanishi, shu jumladan, suv ob'ektlarining ifloslanishi.moddalarning baliq xo'jaligi qiymati, shu jumladan. toksik. Trofik zanjirlarda ularni to'plash. Tuproq va er osti suvlarining ifloslanishiTa'sir Jihatlari

Atmosfera sifatini kamaytirish (ifloslanish)

Atmosferaga ifloslantiruvchi moddalarning paydo bo'lishi va chiqarilishi
Sirt va er osti suvlarining sifatini (ifloslanishini) kamaytirish
Chiqindi suvlarning paydo bo'lishi va oqishi
Chiqindilarni yoqish-atmosfera ifloslanishi;
Poligonlarda chiqindilarni yig'ish-tuproq va tabiiy suvlarning ifloslanishi
Chiqindilarning paydo bo'lishi va joylashishi
Tabiiy resurslarni qazib olish (ularning zaxiralarini kamaytirish yoki sifatini pasaytirish)
Tabiiy resurslardan foydalanish (xomashyo, yoqilg'i, suv, havo va boshqalar)
OS komponentlari (tuproq, suv, atmosfera, tirik organizmlar, landshaftlar) sifatini pasaytirish)
Boshqa ifloslanish turlari (tebranish, shovqin, issiqlik tarqalishi, radiatsiya va boshqalar) paydo bo'lishi.)