Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

э (е), ө, о]
унлилари қипчоқ шеваларида [ 
й 
(е), вө]
шаклида дифтонглашади: 
йечки (ечки), йелəк (елак), вотън
(
ўтин), 
восмə (ўсма) 
каби. Бу дифтонглашиш ҳодисаси Жанубий Хоразм, 
Самарқанд вилояти ғарбий шевалари, Навоий, Найман, Ғаллаорол, Юқори 
Қашқадарё қипчоқ тур шеваларида ҳамда Жанубий Оролбўйи шеваларида 
ҳам учрайди. Шунингдек, қорақалпоқ, қозоқ тиллари учун ҳам хосдир. Сўз 
бошида 
е, ө, о
унлиларининг дифтонглашуви қорақалпоқ тилини бошқа 
туркий тиллардан ажратиб турувчи ўзига хос хусусият ҳисобланади. Бу 
ҳодиса қўмиқ, гагауз, қарачай, балқар тилларида ҳам кузатилади.
 [
о
],
 
[
ө
 ]
унлилари ҳам 
[ э]
унлиси каби сўз бошида дифтонглашади
. [уо 
], [уө]
каби. 
уойла, уотов 
(ўйла, ўтов), 
уөрдак, уөткър (
ўрдак, ўткир).
[и] унлиси дифтонглашади. [ ийт-и: т] –и: ткаби. Ўзбек шеваларидаги 
ийт сўзида учрайдиган и унлиси қозоқ ва қорақалпоқ тилларидек талаффуз 
этилади. 
Нутқ товушларининг комбинатор ва позицион ўзгаришлари. 
 
Шева сўзларининг фонетик тузилишида унли ва ундош товушлар турли хил 
фонетик ўзгаришларга учраганлигини ҳам кузатиш мумкин. Чунки оғзаки 
нутқда талаффузнинг енгил, содда бўлиши унли ва ундош товушларнинг 
комбинатор ва позицион ўзгаришларига боғлиқ. Бу ўзгаришлар сўз 
формаларининг қисқаришига ҳамда товушларнинг сингиши (ассимиляция), 
товушларнинг уйғунлиги (диссимиляция) ва бошқа қатор ҳодисаларнинг 
юзага келишига олиб келади. Товушлар турли ўзгаришларга учраганда 
сўзнинг таркибидаги айрим товушлардан бири иккинчисини ўзига 

---

42 
мослаштиради, айримлари бошқа товуш билан алмашинади, баъзи товушлар 
орттирилади ёки тушириб қолдирилади