Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. X otira psixologik jaray on in i izohlab bering.
2. Aqli z a if o 'q u v chilarn in g qisqa m uddatli xotirasi.
3. Aqli z a if o 'q u v ch ilarn in g uzoq m uddatli xotirasi.
4. Aqli z a if o 'q uvch ilarn ing xotira xususiyatlarini tekshirish us- 
lubiyatlari m azm u n in i yoriting.
40

---

\
2.4. Aqli zaif o‘quvchilarning diqqati
D iqqat o ng n in g m a’lum m anb an i to 'laro q aks ettirishi uchun
o ‘sha m anbaga qaratilishidir. 0 ‘sha m anbalarga diqqatni qara- 
ta bilish esa, shaxsning faolligini bildiradi. D iqqat hayotda ru hiy
faoliyatning bir to m o ni bo'lrb ko‘zga tash lan ad i. Shu bilan birga 
m uvaffaqiyatli bilim , k o 'n ik m a , m alaka egallashning asosi hisobla­
n adi. Ixtiyoriy diqqat ruhiy hayotning xususiyati sifatida m eh n at 
faoliyatida yuzaga kelgan. D iq q atn in g fiziologik m exanizm lari ju d a
h am m u rakkabdir. M utaxassislarning ta ’kidlashlaricha, d iqqatning 
m exanizm i reflektor faoliyat bilan bog'liq. D iqqatning nam oyon 
bo‘lish in i, yuz b erish ini k ish in in g h olatidan, yuz m im ik asidan ham
bilsa bo'ladi. K.D . U shinskiy diq q atn i inso n qalbining eshigi deb 
bejiz ta ’riflam ag an bo'Isa kerak. In so n n in g faollik darajasiga ko‘ra 
d iq q atn in g 3 tu rin i ajratish m um kin:
1. Ixtiyorsiz diqqat.
2. Ixtiyoriy diqqat.
3. Ixtiyoriydan so‘nggi diqqat.
K o 'p in ch a tad q iq o tch ilarn in g ta ’k id lashlaricha, m o'ljal olish 
faoliyati ham da yangi tasavvurlarga ehtiyoj h a m m a d an ko‘ra bosh 
m iya p o ‘stlog‘i to ‘laqonli b o ‘lm agan go‘daklarda zaiflashgan bo'ladi 
(S.S. Korsanov, 
G.Y. Suxaryova). 
G.Y. Suxaryova ta ’kidlashicha, 
«Oligofren bo'lgan bolalarda sog'lom bola u ch u n xarakterli bo'lgan 
a tro f-m u h itn i o'rganishga shiddat bilan intilish m avjud bo'lm aydi».
Aqli z a if bolalar diqqatining o'ziga xosligi anchagina faktorlarga 
bog'liqdir. Oliy nerv faoliyatining xususiyatlari aqli zaiflikning o'zak 
belgilari (nerv jaray onlarinin g kam harakatliligi, d o m in a n ta n in g
zaifligi, m o'ljal olishning buzilishi) u n ing bu tun shaxsiy rivojla- 
nish in in g borishida chuqur iz qoldiradi, diqqatning tahliliga olib 
keladi. Bu esa o 'z navbatida psixik faoliyatning m azm uniga kirar- 
kan, un ing jarayoniga ham da natijasiga salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Xusu- 
san, bu bolaning analiz va sintez jarayo n larin in g nisbatan yuqoriroq 
darajasini talab etuvchi vazifalarni bajarayotganida ayon bo'ladi.
D iq q atnin g kam chiliklari nu tq d a o 'z aso ratini qoldiradi. B unday 
bolalar o 'z la rin in g va o 'rto q la rin in g nutqiga e ’.tibor berishm aydi. Bu 
esa h a ra k a tla rn in g parokandaligiga sabab bo'ladi. D iqqat kam ch i-
41

---

liklari xususan notanish m aterialni o‘tishda, qiyinchiliklarga duch 
kelganda nam oyon bo'ladi. Aqli z a if bolalar qiyinchiliklarni yengib 
em as, uni chetlab o'tishga urinadi. Aqli zaif b olalarning intilishlari 
m ushohada va m uhokam alari bilan asoslanm agan bo'ladi.
Aqli zaif bolalarda iroda jaray on larin ing yetarli rivojlanm aganli- 
gi h am da hislarini intellektual boshqarish n in g zaifligi tufayli yorqin 
va kuchli qo'zg'atuvchilardan foydalanib ixtiyoriy diqqatni tez va 
osongina keltirib chiqarish m u m k in . Lekin ular diqqatini tutib tu ri- 
shi ju d a m ushkul bo'ladi.
U yg'onish jaray o nlarinin g buzilishi ham da ichki torm ozlanish 
aqli zaif bolaning ish qobiliyati buzilishiga olib keladi. Asab tizi­
m in in g kam harakatliligi, ulardan b irin in g qotib qolishi aqli zaif 
bolalarga o 'z diqqatini bir obyektdan boshqasiga k o'chirishni qiyin- 
lashtiradi. Shuningdek, bu faoliyatning boshqa turiga qiyinchilik bi­
lan ko'chishga olib keladi. Tanaffusdan so'ng aqli z a if bolalar o'quv 
m aterialinin g m azm uniga o 'zlarin i qayta jalb etolm aydilar, o'quv 
jarayoniga kirishib ketolm aydilar. Bu xususan lanj, torm ozlangan 
bolalar uchun xarakterlidir. T o'satdan berilgan savolga bola, garchi 
m aterialni bilsa ham darhol javob bera olmaydi. Unga diqqatini 
yangi m azm unga ko'chirish uchun m uayyan vaqt kerak.
Sog'lom rivojlanayotgan quyi s in f o'quvchilari bilan aqli zaif b o ­
lalar orasidagi keskin farq diqqatni taqsim lashda nam oyon bo'ladi.
Ta’lim olish jarayoni d iq q at-e’tibo rni bir joyga to 'plashn i talab 
qiladi. Lekin aqli zaif bolalarda asosiy g'oya zaifdir. U qiyinchilik 
bilan shakllanadi va yengil so'ladi. Tez yo'qoluvchi bir g'oyaning 
o 'rn ig a ikkinchisi yuzaga keladi. Bu d iqqatning patologiyasiga, faol 
diqqatning buzilishiga, d iqqatning noixtiyoriy teb ranish ida o 'z ifo- 
dasini topgan ortiqcha ch alg 'uvchanlikka olib keladi. Bunday p aro - 
kandalikda bola o'z faoliyatini ko'ziga nim a ko'rinsa shunga sarf- 
lab hech bir ishini oxiriga yetkaza olm aydi, o 'z diqqatini o'rganish 
obyektiga jam lay olmaydi.
D iqqatning chalg'uvchanligi uning parishonxotirligida o'z ifo- 
dasini topadi. Bu esa diqqatning barqarorligiga batam om ziddir. 
Toliqish, asablarning bo'shligi, asab tiz im in in g holdan toyishi 
natijasida tashqi q o'zg'atu v chilarn i kuchaytiruvchi chalg'uvchanlik 
sod ir bo'ladi.

---

C halg‘u v ch an lik n in g oldini olish uchun m a ’lum bir vaqtda faoli­
yat tu rin i o'zg artirib tu rgan m a ’qul. A gar b unday q ilin m asa bolalar 
to rm o zlanish holatiga tu sh ib qolishib, m eh n a td an chiqib ketishadi.
Aqli z a if b o lalar irodaga bog'liq ishlarn i h a r doim deyarli qoni- 
qarsiz bajaradilar. Bu o 'rin d a m ash h u r fransuz pedagogi E.Segen- 
n ing ushbu fikrlari e ’tiborga loyiq: « C huqur aqli z a if bola hech 
narsa qila olm aydi, hech n arsa bilm aydi, eng kerakligi esa — u hech 
n arsani xohlam aydi». D em ak, aqli zaif bolalardagi asosiy nuqson 
xohish, istak n in g yetishm asligidir.
Shu narsa m a ’lum k i, aqli z a if bolalar dars jaray o n larid a tez char- 
chaydilar. Bu bo lalarn in g diqqatlari uzoq m uddat biror nuqtaga, 
ta ’lim ga qaratilm aydi. S hu n in g oqibatida bu bolalar tez-tez dars- 
d an chalg'ib tu rad ilar. Aqli z a if b olalarn in g d ars vaqtlarida chalg'ib 
tu rish lari, u larn in g o 'z xohish-istaklari bilan em as, balki bosh m i- 
yalarida yuz bergan k asallik n in g natijasidir. Shu sababli yordam - 
chi m ak tab larn in g xodim lari bunday holatlarga to 'g 'ri m unosabatda 
bo'lishlari kerak.
Ta’lim jaray o n larid a ixtiyoriy diq q atnin g vaqti-vaqti bilan ixti- 
yorsiz diqqatga o 'tib tu rish i yaxshi sam ara beradi, ya’ni bolaning 
ixtiyoriy diqqatlari m uddati ch o'zilib boradi.