|
Aqli zaif o‘quvchiIarning taktil idroki.
Insonda id ro kn ing asosiy
turlaridan biri teri-tuyish hisoblanadi. Sezgi sistemasi teri-tu y ish n i
shakllantirishni ta ’m inlaydi, u o‘z ichiga teri (taktil, harorat) va
kinestetik analizatorlarini oladi. Teri-tuyish organi qo‘l hisob lan a
di. Teri-tuyish orqali boshqa analizato rlard an olinadigan axborotlar
aniqlashadi, kengayadi va chuqurlashtiriladi. B undan tashqari, b a ’zi
obyektlarning alohida xususiyatlari ko‘rish, eshitish va hid bilish
bilan idrok etishga bo'ysunm aydi. Bularga b uy u m n in g harakati,
uning og'irligi, faktu raning b a’zi sifatlari kiradi va boshqalar. U larni
aniqlash uchun teri-tuyish zarur.
Psixologiya sohasida o‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra, obyektni
idrok qilishning qator xususiyatlaridan, m asalan, silliq yoki g ‘adir-
budur yuzani in so n n in g ko'rish sistemasi em as, balki qo‘li yaxshi-
roq sezadi.
O lingan m a’lum otlarga ko‘ra, ikki sezgi sistemasi — ko'rish va
teri-tuyish (taktil) birgalikda yuqori natijalar beradi.
Aqli za if o ‘quvchilarning teri-tu y ish ni o ‘rganish m uam m osi tadqi-
q o tch ilar diqqatini to rtm ag an va bu sohada yetarlicha m a ’lum otlar
berilm agan. Ushbu kategoriyadagi o ‘quvchilarning teri-tuyish orqali
idrok qilishini ko'rib chiqib, V.I. Lubovskiy shunday xulosaga kelgan,
tem p n in g tush un ishi va axborotni qayta ishlashda obraz va tu sh u n -
ch alarn in g to ‘liq shakllanm aganligi barcha anom al bolalarga xos.
Ushbu holatni aqli z a if bolalarga nisbatan olganda R.B. Kaffem a-
nas idrok etish ning qiyinlashishi, bilish faoliyatining yetarli em as-
28
ligi b archa oligofren bolalarda uchrab, u larn in g k o'rgazm ali-o braz
fikrlashi qiyinlashadi deb ta ’kidlaydi. O brazlar bilan ish olib bor-
g anda ko'pgina o'q u v ch ilar k atta qiyinch iliklar sezishadi. Shuning
uchun o brazlarni sh ak llan tirish davom ida turli xildagi axborotlarni
ko‘proq jalb etish kerak. O byektni ko'rish va eshitish orqali idrok
etishda qism an teri-tu y ish n i h am ishlatish foydali.
Bu holat in so n n in g h a m m a sezgi organlari o 'zaro aloqadorligi,
neyrofiziologik va psixologik tad q iq o tlarin in g yangi m a ’lum otlari
bilan tasdiqlanadi. B irortasi ishdan chiqsa, boshqalarida ham bu-
zilish larni kuzatish m u m k in .
Aqli zaif bo lalarn in g teri-tu y ish bilan idrok etish in i eksperi
m ental o 'rganish b o 'yicha 2 ta tadqiqot ishi mavjud. U lard an biri,
A .P .G ozova to m o n id an bajarilgan bo'lib, o'quvchilarga yaxshi ta
nish bo'lgan obyektlar, k atta b u y u m lar va to 'g 'ri sh akllar orqali teri-
tuyish xususiyatlarini yuzaga ch iq arish dan iborat. K atta buyum larga
m um d an qilingan nok, fayansdan qilingan idish, yog'och p iram ida
yoki, yelim (plastm assa) eshakcha kirgan. X uddi shu predm etlar
yelim dan yassi shaklda yasalgan.
'A niqlanishicha, katta yassi buyum larni to'g'ri tan ib olish soni
o'qitish jarayonida oshib boradi. Oligofren bolalar yassi buyum larga
nisbatan, keng sig'im li predm etlarni osonroq o'zlashtiradilar. Bu yassi
tasvirlarning qator teri-tuyish belgilaridan xoli ekanligiga asoslanadi.
B undan tashqari o'quvchilar m ustaqil yassi buyum larni konturi orqali
o'rganib, olingan m a ’lum otlarni analiz va sintez qilishlari kerak.
A .P .G ozova m a ’lum otiga k o'ra, 1-sinf aqli z a if o'quvchilari teri-
tuyish orqali k atta sig'im li m aterialni o 'zlashtiradilar. B unda nok
va idishni — shisha, p iram id an i — yog'och deyishadi. B a’zi bolalar
yassi nokka an iq lik k irita m an deb, uni «rezinka» yoki «kvadrat-
cha» deb atashadi. B eshinchi sin f o 'q u vch ilarinin g 20% javoblarida
m a’lum bir b u y u m n in g borligiga ishora qilinadi: «Q andaydir plast
massa». Ba’zi obyektning shakliga qarab q o 'sh im c h a la r kiritishadi
«оупа», «aylana», «kurakcha».
Ushbu tadq iq o tlard a ishtirok etgan sog'lom bolalarda, aqli zaif-
larga nisbatan sh ak llarn i aniq nom lashadi.
Ikkala g uruh o'quvchilari o 'rtasidagi katta farq yaqqol bilinadi.
Sog'lom bolalarga n isb atan , intellektida nuqsoni bo'lgan bolalarda
ko'proq va qo'polroq xatolar uchraydi. M asalan, beshinchi va yet-
tinchi sin f o'quvchilari eshakni tuya yoki olm axon, deb tanishadi.
Bunday xatolar um um iy o 'rta ta ’lim m aktabida 5-sinfdan b osh
lab kuzatilm aydi. Shuni aytish kerakki, o 'rta va yuqori sinflarda
o'qiydigan oligofren o ‘quvchilarda teri-tuyish faoliyatining notekis
natijasini ko'rish m um kin bo'lib, ular to 'g 'ri javoblar bilan bir qa-
torda qo‘pol xatolarga ham yo‘l qo'yadilar.
Aqli z a if bolalar o'rganayotgan obyektlarning 1 ta yoki 2 ta asosiy
bo'lm agan belgisiga asoslanishadi. M a’lum ki, bunday o'rganish
natijalari ko'pincha xato hisoblanadi.
R.B. K affem anasning keyingi yillarda olib borgan izlanish-
lari A .P.G ozova to m on idan olingan m a’lum otlarni aniqlashtiradi
va tasdiqlaydi. M u allif aqli zaif o ‘quvchilarga teri-tuyish orq a
li (ko'rm asdan), tekis chiziqlardan tashkil topgan, oddiy relyefli
shakllar bilan tan ish ish n i ta k lif etgan. So'ng, ko'zlari yordam ida
xuddi shunday shakllarni ch o 'plar yordam i bilan yasashlari kerak
bo'lgan.
A niqlanishicha,
bu
turdagi
m ashqlar hattoki
katta sin f
o 'qu v ch ilarin in g q o 'llarid an k elm ay d i. H atto kichik sin f o'quvchilari-
ning ham m asi ham , teri-tuyish orqali shakllar bilan tan ish a olm ay-
di. K o'pgina bolalar predm etni qo'llarida ushlab turib, hech qanday
teri-tuyish harakatlarin i bajarishm aydi. K attalar to m o nid an yordam
berilm asa, shakllarni o 'rgan a olmaydi. K atta sin f o'quvchilarida
xaotik, impulsiv, ortiqcha shoshqaloqlik harakatlari kuzatildi va bu
o'rganilayotgan predm etga nisbatan aniqlik kiritm aydi.
Shuni aytish kerakki, berilgan sh aklning to 'liq obrazini yaratish-
da ko'pincha qo'l h arak atlarin ing bir-biriga bo'ysunm asligi xalaqit
beradi. U lar alohida m a ’lum bo'lm agan, ajratilm agan belgilariga
asoslanishadi, bunda ko 'pincha inform ativ belgilar o'zlashtirilm ay
qolinadi.
Tahlil natijalari shuni ko'rsatadiki, o 'g'il bolalar qizlarga nisba
ta n m ashqlarni muvaffaqiyatli bajarishadi.
R.B. K affem an asn in g fik ric h a , aqli z a if b o lalard a te ri-tu y ish
orqali idrok e tish n in g rivojlanishi u ch u n , d ars va d a rsd a n tash q ari
vaq tlarda k o'p ro q e ’tib o r berilsa m uvaffaqiyatga e rish ila rd i. A l-
b a tta , bu korreksion ish la rd a foydali b o 'lib , m axsus m aktab
30
b itiru v c h ila ri jo y la sh a d ig a n tu rli ishlab c h iq a rish k o rxonalarid agi
m eh n a t te ri-tu y is h o rq ali idro k e tish n in g riv o jlan g an lig in i talab
etadi.
Aqli z a if b o lalar idro kin i o ‘rganish to ‘g ‘ri tashx is q o ‘yish uchun
«E talo n lar m etodikasi», «R asm da kim yashiringan», «R aqam li kod-
lash» m etodikasi, «Yetishmaydigan q ism larni top» nom li uslubiyat-
dan foydalanish tavsiya etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
