Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

partish ishlaydilar. U larda tez-tez intizom buzilishlari bo'lib, ko‘ngilsiz 
oqibatlarga olib keladi. Bu o ‘quvchilarga tinch sharoit va faoliyat tur- 
larining o ‘zgarib turishi kerak. U larning individual xususiyatlari hi- 
sobga olingan ta ’lim va tarbiya jarayonida qo‘zg‘aluvchan oligofren­
lar og'ir-vazm in va m ehnatga layoqatli b o lib qoladilar. U lar ijtimoiy 
moslashadilar, lekin jam oa a ’zolari bilan aham iyatsiz sabablarga ko‘ra 
janjallashadilar, intizom sizlik ko‘rsatishlari m um kin.
T orm ozlangan oligofrenlar b o ‘shliq, im m illag an lik , inertligi b i­
lan ajralib tu radilar, bu u larn in g m o torikasi, xulqi, past m eh n at layo- 
qatida ko'rinadi. U lar sekin h arak at qiladilar. U larga o ‘z faoliyatini 
tash k il qilish uchun ko‘p vaqt kerak. U lar sinfdagilar o rtid a n ulgur- 
m aydilar. U larni sh oshirish befoyda, negaki u larn in g o 'z h a r a i f ^ /
tem plari bor. U staxonada u lar hafsala bilan, m a ’lum bir tirishqoem k/ 
bilan, lekin sekin ishlaydilar. Bu toifaga kiruvchi o 'q u vch ilar 
^
olib boriladigan korreksion tarbiyaviy ish lar asosan y u q o rid a /q a y c ^
etilgan nuq so nlarni korreksiyalashga y o 'n altirilad i. 
Ф )'
3. A nalizator funksiyasi buzilgan yoki m axsus nutq buzitfsffl/qh- 
gofrenlarda po‘stloqning tarqoq shikastlanishi yanada chujfltf); ,lokM 
shikastlanishlar bilan birlashib ketadi. Bunday bolalar aqTh^aifuk 
asosiy nuqsonidan tashqari eshitish, ko'rish, Vuitq, tayanch-harakat 
apparati nuqsonlartea ega. U lar odatda eshitish v ^o'rishi zaif bolalar,
3i»J Ф
у

---

bolalar serebral paralichi bo ‘lgan bolalar va nutqi buzilgan bolalar 
m aktablarining m axsus tashkil qilingan sinflarida o'qiydilar. Ular- 
ning hayotiy istiqbollari chegaralangan, negaki 2 yoki 3 xil nuqson- 
ning borligi ularni oldinga siljish va ijtim oiy-m ehnat adaptatsiyasini 
qiyinlashtiradi.
4. Bosh m iya po ‘stiog‘ining peshana bo‘lim lari yetishm asligi 
oligofreniyada bolalar bilish faoliyati buzilishlari, shaxsning qo'pol 
buzilishlari m oto rik an in g keskin buzilishlari bilan kechadi. Bu b o ­
lalar b o ‘sh, g'ayratsiz, yordam ga m uhtoj. U larning nutqi m a ’nosiz, 
taqlidiy xarakterda. B olalar faoliyat va faollikka yo'naltirilgan psixik 
zo'riqishga q o dir em as. U lar vaziyatni yaxshi tushunm aydilar. Bu 
o'quvchilar m eh n atn i sevmaydilar, oddiy m aishiy b u rch larin i baja- 
rish dan qochadilar. U larn in g rivojlanishi sekin am alga oshadi. Le- 
kin ular m aktab t a ’lim in in g oddiy tu rlarin i bajarishga o'rgatib b o ­
riladi.
5. Telbanam o xulqli oligofreniyada bolada hissiy-irodaviy doi- 
ra keskin buziladi, shaxsga tegishli kom ponentlarnin g o'ziga xos 
rivojlanm aganligi nam oyon bo'ladi. Tez-tez bo‘lib turadigan bosh 
og ‘rig‘i, nevroz xarakterdagi buzilishlar aqliy faoliyat jarayonlariga 
o ‘zining salbiy ta ’sirini o 'tk azadi. Bu toifadagi an atik -d in a m ik bu ­
zilishlari bo'lgan oligofrenlarni ham kiritish m u m k in. Xulqi psi­
xologik m azm un kasb etuvchi oligofrenlarda jinsiy in tilishlarnin g 
buzilishi, daydib yurishga m oyillik, o ‘g‘rilikka ruju qo'yish holatlari 
kuzatiladi. Bunday n uqsonlar asosan m eningoensefalit, m eningit, 
bosh miyasi jaro h a t olgan oligofrenlarga xosdir.
Aqli zaif bolalar psixik faoliyatida ham , um um iy holatida ham
o ‘ziga xos xususiyatlari m avjuddir.
U m um iy xususiyatlar deganda b archa aqli z a if bolalarga tegishli, 
u larn i bir toifaga birlashtiruvchi va m axsus V III turdagi m aktablar- 
ga yo'llovchi belgilarga aytiladi. Aqli z a if bolalarga og‘zaki m antiqiy 
fikrlash buzilishi, xotiraning , idrokning, ixtiyoriy diqqatning b uzi­
lishlari xosdir. M ana shu um um iy psixologik xususiyatlarini hisobga 
olib o ‘quv dasturlari va d arsliklar tu ziladi, m axsus usullar ishlab 
chiqiladi va sinflarda frontal ishlar tashkil qilinadi.
Psixikaning ayrim belgilari M .S.Pevzner ajratgan oligofreniya­
n in g 5 ta asosiy tu rin in g birortasiga tegishligi nuqso nn ing tuzilishi,
18

---

o ‘ziga xosligi bilan m u h im d arajad a b o g liq . Shunday qilib, faoli- 
yati va xulqi keskin buzilgan, q o 'p o l m oto rik a buzilishlari, ko‘rinib 
tu rg an fonetika-fonem atik eshitish nuqsoni b o ig a n o'quvchilar 
uch un korreksion xarakterga ega, ularga xos k am ch ilik larn i yen- 
gishga yo‘n altirilgan m axsus ish tizim i ko‘zda tutilgan.
N ihoyat, o‘ziga xos xususiyatlari bilan sinfdoshlaridan keskin 
farq qiluvchi ayrim o ‘quvchilar h am uchraydi. Shuningdek, bola 
joyda ju d a bo ‘sh m o ljalg a oladi, bu u n i yozish, o ‘qish m atem a- 
tika va boshqa p redm etlarga o ‘qitishda q iy in chiliklar tu g ‘diradi. 
0 ‘quvchi individual yondashishga m uhtoj, busiz u o ‘quv d astu rin i 
o 'zlash tira olmaydi.
Q isqacha oligofrenga o ‘xshash bolalar haqida to ‘xtalib o'tam iz. 
K o'pchilik hollarda u larm ak tab g a bolalar uylaridan keladilar. G o ‘dak 
yoshida bu bolalar chaqaloqlar uyida b o ig a n . U lar hech qachon 
ona g‘am xo‘rligi va erkalashini, o ta -o n a la r bilan hissiy m uloqotni 
ko'rm aganlar, ya’ni erta bolalar deprivatsiyasi sharoitida yashaganlar. 
0 ‘qish va tarbiyani bolalar uyida davom ettirib, bunday bolalar o ‘z 
tengdoshlaridan o rtd a qoladilar, tengdoshlari norm al bolalikni shax- 
siy rivojlanish va bilish faoliyati sh ak llanishin i ko‘zdan kechirganlar. 
M aktab yoshiga kelib ular xulqi, qiziqishlari, n u tq inin g va ongining 
holati bo‘y,icha aqli z a if bolalar bilan b ir xil darajada b o lad ila r. U lar 
rivojlanm aganligi tu rg ‘un xarakterga ega b o la d i.
U lar k o'pincha V I11 turdagi m axsus korreksion m aktablarga 
y o lla n sa d a , yuqori sinflarga chiqib u larn in g b a ’zilari ijtimoiy im - 
koniyatlar va boshqa kriteriylar b o ‘yicha o‘z sinfdo shlarid an o ‘zib 
ketadilar. Aynan ana shular o‘zlariga qo'yilgan tashxisni oldirib 
tash lam o q chi b o la d ila r va bunga erish ad ilar ham . Bir qator hol­
larda bunday bitiruvchilar o ‘z m a’lu m o tlarin i davom ettiradilar.