Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. D iqqat va u n in g tu rlari, xususiyatlariga tavsif bering.
2. Aqli zaif o'q uvchilarning diqqat xususiyatlari haqida nim a 
bilasiz?
3. Aqli z a if o 'qu v chilarn in g diqqat xususiyatlarini tekshirish us- 
lubiyatlarini ochib bering.
44
N

---

2.5. Aqli zaif bolalar nutqi.
Aqli zaif bolalarda nutq buzilishining o‘ziga xosligi
In so n n in g eng m u h im fazilatlarid an biri un in g so'zlash qobili- 
yatiga ega bo‘lib, nutq vositasida o 'z a ro aloqa bog'lay olish, fikr- 
lasha bilishidir. Turli to v u sh larn in g m a ’lum tartib d a birgalashib, 
payvasta bo 'lib q o ‘sh ilishid an yuzaga kelgan m a’noli nutq m uayyan 
o rg an iz m la rn in g faoliyati natijasida paydo bo ‘ladi.
N u tq m u rak k ab funksion al jarayondir. U ning asosida m uloqot 
jarayonidagi til birliklarin i o ‘rin li qo 'llash yotadi. T ilning m urakkab 
sistem asi uzoq m uddatli ijtim oiy-tarixiy rivojlanish m ahsuli bo'lib, 
u bola to m o n id an nisbatan qisqa m u dd atlarda o'zlashtirib o lin a ­
di. N u tq rivojlanishi jarayonida bilish faoliyatining oliy shakllari, 
tafak k u r qobiliyatlari shakllanadi. So‘zn in g aham iyati o ‘z -o ‘zidan 
u m u m lash tiruvch i hisoblanadi va shu m unosabat bilan o ‘zida na- 
faqat nutq birligini, balki tafak k u r birligini h am nam oyon qiladi. 
U lar aynan o ‘xshash em as va m a’lum darajada bir-biriga bog'liq 
bo'lm ag an holda paydo bo'ladi. L ekin b olaning ruhiy rivojlanish 
jaray o n ida m urakkab, sifati jih a tid a n yangi birlik nutqiy tafakkur, 
nutqiy fikrlash faoliyati paydo bo'ladi.
K ish ilarn in g tili vositasida o 'z a ro m unosabatda bo'lish jarayoni 
nutq deb ataladi.
N u tq va tiln i ayni bir narsa deb hisoblash yaram aydi. N utq odam
boshqa k ish ilar bilan m u nosabatda b o 'lish m aqsadida tildan foy- 
dalan ad igan faoliyatdir. H a r bir o d am m uom alani o'zicha am alga 
o shiradi. Lekin bu m uom ala m uayyan m illat foydalanadigan o'sha 
bir xil vositalari yordam ida yuz beradi. Til esa ana shu vositalar 
yordam ida vujudga keladi. Til tovush va so‘z boyligi, shuningdek, 
g ram m atik shakldir. Til ijtim oiy ishlab chiqarish taraqqiyoti davom i- 
da k ish ilar o 'rtasidagi nutq vositasidagi m uom ala jarayonida paydo 
bo'ladi va uni inson tayyor holda o 'zlash tirib oladi.
N u tq birgalikda m eh n a t qilish jara y o n id a k ish ilard a b ir-biriga 
n im a d ir aytish ehtiyoji tu g 'ilg a n vaqtda yuzaga keladi. K ish ilar 
nutq yordam id a o 'z zam o n d o sh larig a m u ayyan vaqtda n im a la r 
yuz b erayo tg anini xabar qilibgina qolm aydilar, balki insoniyat 
to 'p la g a n b ilim la rn i avloddan avlodga yetkazib beradilar. Bola

---

nutqni egallab olganidan keyin o'zi tu g 'ilg an jam iy at hayotida 
k ish ilar bilan m un osabatda bo'ladi. A gar bola biror sababga ko'ra 
n utq ni eslab qolm asa, uning aqliy kam oloti past darajaga tu sh ib
qolishi m um kin .
Fikrlash o'quvchining nutqi va tafakkuri o'sishida m uhim vosi- 
tadir. Tashqi nutq tovushlar yordam ida eshittirilib, yoki grafik bel- 
gilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki va tashqi 
n u tq nin g fiziologik tabiati bir xil, farq tovush chiqariladi yoki yozib 
bayon etiladi, ichki nutqda nutq o rg an larin in g harakati tovushsiz 
yuzaga keladi.
F ik rn i ifodalash usuliga ko'ra nutq og'zaki va yozma bo'ladi. 
Og'zaki nutq yozma nutqdan quyidagilar bilan farqlanadi: og'zaki 
nutq — tovush nutq, yozma nutq esa grafik nutqdir. O g'zaki nutqda 
intonatsiya, m im ika, im o-ishora jestikulatsiyadan keng foydalanib, 
eshitish sezgisi asosiy rol o'ynaydi. Yozma nutqda esa ko'rish va m o ­
to r h arakat sezgisi asosiy rol o'ynaydi. Yozma nutq nutqni aniqroq 
idrok qilishga yordam beradi.
Tafakkur va nutq bir-biri bilan uzviy ravishda bog'liqdir. Shaxs 
o'ylayotganda, odatda, fikrlar so'zlar, ju m lala r tarzida, ichki nutq 
deb ataladigan nutq tarzida ifoda etiladi. Biroq shunday h ollar ham
bo'lad ik i, shaxs fikrini so'zlar bilan ifoda eta olm ay qoladi. Bu hol­
da odam ichki nutqdan tashqi ifodaga o 'tish d a o'z fikrini boshqa 
kishilarga tushunadigan qilib bayon etishda qiynaladi.
K ishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. 
U lar o 'z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin 
11 
haqida o'ylab oladilar. O 'ylagan paytida ovoz chiqarm asdan ichki 
nutqdan foydalanadilar. Bu ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshit- 
tirilm agan va yozilm agan, o'ylangan va fikrlangan nutqdir. Bu nutq 
fikrlovchi kishining o'ziga qaratiladi. Ichki intonatsiya, m im ik ad an
foydalanish im koni bo'lm aydi. Shu m unosabat bilan yozm a nutq 
ancha qiyinchilik tug'diradi. Yozma nutq ancha m urakkab va mav- 
hum dir. O g'zaki nutq ham , yozma nutq ham k ish ilarn in g o 'zaro 
aloqa vositasi, quroli sifatida xizm at qiladi. O g'zaki nutq m ono- 
logik va dialogik nutq bo'lishi m um kin. M onologik nutq n o m ining 
o'zi aytib turganidek, bitta o d a m n in g nutqidir. U ko'pincha boshqa 
kishilarga, tinglovchilarga (m a’ruza, hikoya) qaratilgan bo'ladi, le-
46

---

kin m onologik nutq tinglovchilarga qarata aytilayotgan vaqtida ular 
uchun tush u n arli b o 'lish i kerak.
D ialogik nutq ikki yoki u n d an ortiq kish inin g suhbatidan iborat 
bo'ladi. H ar bir so 'zlovchining fikrlari o datda alm ash in ib tu radi 
va o d a td a u m onologik nutq singari davom li bo'lm aydi. N u tq n in g
h am m a aytib o 'tilg a n tu rlari aktiv n utq tushunchasiga kiradi. A m m o
passiv nutq h am bo 'lad ik i, u k ish in in g nutqini idrok etishi va tu sh u - 
n ish in i o 'z ichiga oladi.
Bola n u tq in in g norm al rivojlanishi, unga d oim o yangi tu - 
sh u n ch alarn i o 'zlashtirib olishga, tevarak -atrof haqidagi bilim va 
tasavvurlarni kengaytirishga im koniyat yaratadi. B olaning atro - 
fidagi katta o d a m la r qaysi tilda gaplashsalar, bola ham shu tiln i 
o 'rg an ad i. N u tqn i egallashdek ju d a ham qiyin jarayonni bola qisqa 
m uddat davom ida u ddasidan chiqa oladi.
Bola rivojlanishida psixik jaray on lar bilan birga eshitish qobiliyati 
ju d a katta aham iyatga ega. B olaning norm al rivojlanishida va u m u - 
m an, barkam ol bo'lib o 'sishida b archa psixik jarayonlar bilan esh i­
tish qobiliyati ch am barchas bog'liq holda, hech qanday nuqsonsiz 
rivojlangandagina unin g nutq boyligi norm al darajada rivojlanadi.
Aqli z a if bo lan in g xususiyati shundaki, uning psixikasi qoidaga 
b o'ysunm aydigan sharoitlarda, anom al taraqqiy topish jarayon id a 
shakllana'di. Aqli z a if bola sog'lom ten gdoshlaridan shu bilan farq- 
lan adik i, u n in g ilgarigi tajribasi va rivojlanishida bu n d an keyingi 
psixik kam ol topish uchun z a ru r sh art-sh aro itlarn i tash k il etuvchi 
m exanizm lar ham d a psixik jaray o n lar sh akllanm agan bo'ladi. S hun- 
day qilib, aqli z a if b o lan in g um um iy psixik taraqqiyot darajasi od at- 
dagi sharoitlarda un ing m aktab b ilim lari, k o'n ik m a va m alakalarn i 
ongli s u r’atda egallashini ta ’m in lay olm aydi. B olaning psixik kam ol 
topishiga uni om m aviy m ak tab d a o'qitib ko'rish zarar yetkazadi. 
U m ak tab yoshiga yetarkan, o'qish uchun yetarli tayyorlanm agan 
holda bo'ladi, o'quv to p sh iriq larin in g m aqsadiga diqqatini to'play 
olm aydi, q iy in ch ilik larn i yengib o 'ta olm aydi. M aktabdagi tartib
qoidalarga bo'ysunolm aydi. B u larnin g ham m asi o 'zlash tirm aslik k a 
olib keladi. S huning uch u n yordam chi m aktab nin g m u h im vazi- 
falaridan biri o'quvchini um um iy taraqqiy topishida ilgari siljitish 
uchun pedagogik jarayonga korreksion m om entlarni sing dirish dan
47

---

iborat. Yetakchi faoliyat uning psixik jarayonlari va shaxsiy xususi- 
yatlarida eng bosh o'zgarishlarni taqozo etibgina qolmay, balki 
u n in g o'sib borishida yaxshi ko'rsatkich ham dir.
B .N .P in skiy ta ’kidlashicha, aqli z a if bolalar o 'zlarin in g sog'lom
tengdoshlari m ustaqil holda yoki o‘qituvchining ozgina ko'm agi bi­
lan bajara oladigan vazifalarni uddalashlari uchun propedevtik va 
korreksion tarbiyaviy tadbirlarga m uhtojdir.
N utqini o 'z vaqtida to 'g 'ri egallash bolaga atrofini o 'rab turgan 
o d am lar bilan erkin m uom ala qilish im konini beradi, o 'z nutqini 
boshqarishiga ko'm aklashadi va nihoyat m aktab da ta ’lim -tarbiya 
berish jarayonini ancha yengillashtiradi.
Aqli zaif bolalar o 'zlarining sog'lom tengdoshlaridan farqli o'laroq 
ancha kech tilga kiradilar. B irinchi so'zni aytish m uddati bolaning 
uch, ba’zan besh yoshigacha kechikadi. Eng avvalo, bu yerda talaf- 
fuzdagi nuqsonlarni qayd etish kerak. G.A. K ain n in g tadqiqotlariga 
ko'ra, yordam chi m aktab o 'quvchilarining 66 foizi tutilib gapirish- 
ning u yoki bu shakliga duchor bo'ladi. Aqli zaif bolalarda nutqiy nuq- 
sonlarnin g shunchalik katta m iqdorda uchrashi tasodifiy hoi emas. 
Z otan , bosh miya p o'stlog'ining shikastlanishi, fonem atik eshituv- 
ning buzilishiga, artikulatsion apparat h arakatin ing izdan chiqishiga 
olib keladi. Aqli zaif bolalar tiln in g lug'aviy boyligini egallashda jid- 
diy qiyinchiliklarga duch keladilar. Aqli z a if o'quvchilar qo'llaydigan 
so'zlar zaxirasi odatdagi m e’yorga tenglashtirib bo'lm aydigan dara- 
jad a tordir. U lar ko'pincha so'zlarn ing m a ’nosini tushunm aydilar: 
1) m avhum tushunchani ifodalovchi m ashaqqat, qim m atroq, arzon- 
roq; 2) ko'chm a m a’noda qo'llangan so'zlar.
K o'chm a m a’noda qo'llan g an so 'zlarn in g m ohiyatini tu sh u n ­
m aydilar, «Oltin bosh» degan ibora bolada kulgi uyg'otadi, ham da 
u larn in g e ’tiroziga duch keladi. «Bunaqasi bo'lm aydi» deyishadi 
ular. N ari borganda o'quvchilar bu ibora vositasida quyoshda yiltil- 
lagan sochlarni tushunishadi. H atto yordam chi m ak tabn ing yuqori 
sin f o'quvchilari ko 'ch m a m a ’nodagi so'z birik m alarin i to 'g 'ri sharh- 
lashda qiynalishadi. Aqli z a if bo lalarn in g nutqini farqlaydigan yana 
bir xususiyat bu ularn in g so 'zlarn i n oto 'g 'ri talaffuz etishlaridir.
G ap shundaki, m iya po 'stlo g 'in in g analizatorlik faoliyati buzi- 
lishi tufayli, atrofdagilar haqida n o aniq tasavvurlar o'quvchilarni
48
N

---

k uzatgan narsa va ho d isalarn i n o an iq atashga olib keladi. N atijada 
p red m etlarn in g o'xshashlig in i ilg'ab u larn in g farqini ilg 'am asd an
bunday p red m etlarn i bir xil so‘z bilan atashadi. Aqli zaif bolan ing
faol lug'ati unin g nofaol lug‘atid an kam b ag 'alro q bo'ladi.
M.P. Feofanovning tadqiqotlariga ko‘ra aqli zaif bolalarning 
nutqiga oid qo'sh im ch alar sog'lom intellektdagi bolalarnikiga nis­
batan ikki barobar kam bo'lishi aniqlangan. Yordam chi m aktab 
o'quvchilari, xususan, yuqori sin f o'quvchilari og'ir, baland, past, 
chuqur va shu singari so'zlarni osongina tushuntirishadi. U lardan 
m axsus xarakterdagi m ashqlarda to'g'ri foydalanishadi. Biroq o 'z 
vaqtida ular chegaralangan doiradagi sifatlarni xush ko'rishadi. Ju m - 
ladan, yaxshi, yom on, katta va kichik singari. Shu boisdan ham
o'quvchilarning so'zlab berishlari noaniq va bir xil bo'lib qoladi. 
Jum ladan , ular shunday hikoya qilishadi: « Z um radning turm ush i 
yom on edi», «M urodjon hayvonlarga yaxshi m unosabatda b o 'lar edi». 
M azkur holda torm oz jarayonining, xususan, differensiallangan tor- 
m ozlanishning zaifligi aqli z a if o'quvchilar yoqtiradigan so'zlar, bosh 
miya po'stlog'ida torm ozlanm aydi, ular to pshiriqning m ohiyatini hi- 
sobga olm asdan tez aytib yuborishadi. Aqli zaif bola hikoyalarining 
yoyiqligi, ko'p jih a td a n ular nutqida m otivlarning bo'lm asligi bilan 
izohlanadi. Bunday o'quvchilar gap qurishga ham qiynaladilar. Bu 
holat so'zlar m oslashuvida ko'p uchraydi va ular nutqiga xosdir. Aqli 
zaif o'quvchilar nutqi sintaktik jih a td a n ham o'ziga xos ravishda ajralib 
turadi. Eng avvalo, gaplarning tuzilishiga ko'ra jo 'n lig in i qayd etish 
kerak. Yordamchi m aktab o'quvchilarining nutqida q o'sh m a gaplar 
odatda ibtidoiy ko'rinishda, oddiy bog'lanishda uchraydi. C hunki 
o'quvchilar bir narsani ikkinchisiga qiyoslashda, h odisalarning sa- 
babiy bog'lanishlarini ochib berishda qiynalishadi. G ap larnin g tuzili- 
shidagi bu xil jo 'n lik aqli zaif bolaning bosh miya po'stlog'ida shakl- 
lanuvchi oddiygina aloqalarga m os keladi. B uning ustiga, aloqalarni 
yetarli aniq anglam asligi, aqli zaif o'quvchilar fik rining noaniq tugal- 
langan bo'lib qolishiga olib keladi. Bolalar o'qiyotgan, eshitayotgan, 
ко rayotgan narsalar haqida bir qator xatolarga yo'l qo'yadilar. Aqli 
z aif bolalar, hatto 1-sinf o'quvchilari h am m a vaqt ham o'zgalarning 
og zaki ко rsatmasi bo'yicha faoliyat ko'rsatisha olmaydi. A .R. L uri- 
ya, 
.P. Param anova, O .K .Tixom irov (1973) va boshqalar o'tkazg an
49

---

tajribalar shuni ko'rsatadiki, aqli zaif bola o'zin ing harakatlariga 
q o 'llan m a bo'la oluvchi um um iy qoidalarni m ustaqil ifodalab be- 
rishga qodir emas. Aqli zaif bolaning ichki nutqi tashqi nutqiga nis­
batan ko'proq shikastlangan bo'ladi. Ichki nutq aqlda shakllangan 
har qanday fikrning m oddiy qobig'idir. Aqli zaif bola nutqidagi b u n ­
day nuqsonlar, ularning o'qishini qiyinlashtiradi. O 'quvchilar ham m a 
vaqt ham o'qituvchining tushuntirishlarini fahm lashaverm aydi, m atn 
m azm un ini m ustaqil tushunib yetmaydi, o'z harakatlarini o'rganilgan 
qoida bilan zaif nazorat etishadi. So'z ular uchun narsaning o'zi bilan 
chatishib ketgan bo'ladi, uning aniq m azm unidan ajratish uchun, 
ya’ni uni gram m atik, fonetik jih atdan o'rgana boshlash uchun katta 
shijoat talab etiladi. 2 -sinf o'quvchisiga M isha va M asha so'zlarining 
yozilishidagi farq nim ada? degan savolga «M isha o'g'il bola, M asha 
qizcha», deb javob bergan. Bunday bolalar so'zlarning grafik tasviriga 
e ’tibor berishmaydi. Faqat sinchiklab, h arfm a-h arf qilingan tahlil- 
gina ularning to'g'ri xulosa chiqarishlariga yordam beradi. Bu yerda 
aqli zaif bolalarning xususiyatlarini m utlaqo yengib bo'lm aydigan, 
o'zgarm as narsa deb hisoblash to'g'ri emas.
Ilg'or pedagog-defektologlarning tajribalari shuni ko'rsatadiki, 
ta ’lim ning m axsus tashkil etilgan sistemasi yordam ida aqli zaiflar- 
ning nutqiy faoliyatidagi nuqsonlarni korreksiyalab borish, tafakkur­
ning kechikishidagi nuqsonlarni oshirish m um kin. Aqli zaif bolalar 
ju d a ko'p tovushlarni, ya’ni sirg'aluvchi, til orqa, sonor tovushlarni 
buzib talaffuz etadilar. Bunday holat bola nutq apparatining yax- 
shi rivojlanm aganligidan dalolat beradi. Bu guruhga kiruvchi bolalar 
orasida tovushlarni buzib talaffuz etish, boshqa tovushlarga alm ashti- 
rish ko'proq foizni tashkil etadi. Shuning uchun ham logopedlarning, 
o'qituvchilarning asosiy vazifasi aqli zaif bolalar nutqini h ar tom on- 
lam a o'stirishdir. Tovushlarni to'g'ri talaffuz etish bola artikulatsion 
apparatining yaxshi uyg'unlashib, m oslashib ishlashiga bog'liqdir. 
Shuning uchun ham logopedlarning, o'qituvchilarning asosiy vazifasi 
aqli zaif bolalar nutqini har tom onlam a o'stirishdir. Tovushlarni to'g'ri 
talaffuz etish bola artikulatsion apparatining yaxshi uyg'unlashib, 
m oslashib ishlashiga bog'liqdir. Shuning uchun h am m a vaqt tovush- 
lar ustida ish olib borilar ekan, albatta artikulatsion gim nastikalar 
o'tkaziladi. Ayrim unli va undosh tovushlar asta-sekin egallab bo-
50
N

---

riladi. B olalarning ko'pchiligi ayrim tovushlarni, ya’ni R, S, K, G, 
M, SH, C H tovushlarini talaffuz etishda qiynaladilar, so'zlarni buzib 
talaffuz etadilar. Ba’zi bolalar so'zdagi b o 'g 'in la r o ‘rnini o'zgartirib, 
so'zlarni no to'g'ri talaffuz qiladilar.
Rus psixologi A.R. Luriya fikricha «Nutq tovushlarini idrok etish­
da nutqiy oqim dan signalli, fonem atik belgilar ajraladi va nutq to ­
vushlarini differensiatsiya qilish ushbu m axsus belgilarni kuchayti- 
rishni ham da m uhim bo'lm agan, tasodifiy, fonem atik aham iyatga ega 
bo'lm aganlardan ajratish asosida amalga oshadi? Shuni aytib o'tish 
zarurki, aqli zaif bolalarda faqatgina faol nutqning rivojlanishi kechikib 
qolmaydi. Bolalar ularga qaratib so‘zlagan nutqni yaxshi tushunm ay- 
dilar. K attalarning savollari, talablari, tushuntirishlari va ko'rsatm alari 
ularning hayotida birm uncha boshqa, aham iyatsiz rol o'ynaydi».
Aqli z a if bolalarning m aktabgacha tarbiya davridagi nutqiy aloqa 
qilish faoliyati bilan bog'liq tajriba k am roq vaqtni 3—4 yilni o 'z ichi- 
ga oladi. Shunda ham u n in g rivojlanish su r’ati keskin orqada qolgan, 
nutq faolligining zaifligi kuzatiladi. B olaning m aishiy so'zlashuv 
nutqi yaxshi rivojlanm agan b o ia d i. Bu esa oligofren bolaga k attalar 
bilan nutqiy aloqa qilishni qiyinlashtiradi. Bola suhbatlarda ishtirok 
etaolm aydi, savollarga bir xil tarzd a va doim o ham to ‘g‘ri javob ber- 
maydi. Topshiriq va vazifalarni bajarish unga qiyinchilik tug'diradi.
Aqli Zaif bolalar uchun xos bo'lgan um um iy m otor rivojlanm ay 
qolishi ham nutqning rivojlanishining sekinlashishida m a’lum bir rol 
o'ynaydi. M otorikaning (harakatlarning) rivojlanm ay qolishi bolaning 
atrof-dunyo bilan tanishish jarayonini buzadi va natijada ular haqida 
tasavvur va m a’lum otlarni to 'p lash n i torm ozlaydi. Aqli zaif bolalarda 
kuzatiladigan m o torikaning nuqsonlari ular nutqin ing talaffuz to - 
m oniga ham ta ’sir etadi. C hunki nutq tovushlarining, so 'zlarning 
ixtiyoriy talaffuzi nutq a’zolarining yuqori darajadagi koordinatsi- 
yalashga h arakatlarini talab etadi. Aqli z a if bolalar uchun esa nutq 
a ’zolarining koordinatsiyalashgan harakatlari qiyinchilik tug'diradi.
Aqli z a if bolalar u ch u n xarakterli bo'lgan fonem atik esh itish n in g
yaxshi rivojlanm aganligi va nutq harakatidagi k a m c h ilik la r b ir-biri- 
ga ta ’sir etadi va n u tq n in g rivojlanishini torm ozlaydi. A m m o shuni 
nazarda tutish lozim ki, nutq a ’zolari harakatidagi k am ch ilik larn i 
had d an tashqari ko 'p irtirib ko'rsatish m aqsadga m uvofiq bo'lm aydi,
51

---

chunki bu buzilishlar keyinchalik oson b a rta ra f etilishi m um kin. 
Asosiy, yetakchi rol fonem atik eshitishning yaxshi rivojlanm aganli- 
giga tegishli bo'lib, u aqli zaif b olalarning um um iy rivojlanish nuq- 
so n larin in g oqibatidir.
Nutq nuqsonlarining aqli zaif bola um um iy ruhiy taraqqiyotiga 
salbiy ta ’siri J.I.S h if qo'llanm asida atroflicha, chuqur tahlil qilib be­
rilgan. M uallifning e ’tiro f etishicha, aqli zaif bolalar bilan sog'lom
bola orasidagi farq ularning faol nutqlarida ko'zga tash lanar ekan. 
Aqli zaif bolalar o'z nutqlarida sifat, fe’l, bog'lovchilardan juda kam
foydalanar ekanlar. l.M .Savchenovning ta ’biricha, so'z bola uchun 
m a’lum vaqtgacha narsalarning «taxallusi» sifatida tushunilib keli- 
nadi. Bolalar ulg'aygan sari narsa nom larining aham iyati ham o'sib 
aniqlanib boriladi. Aqli zaif bolalarda «taxallus»lardan tushuncha- 
larga o'tish jarayoni ju d a uzoq va qiyin shakllanadi. Yordamchi m ak­
tab birinchi sin f o'quvchilarining nutqidagi gram m atik tuzilishlar 
takom illashm agan bo'ladi. U larning jum lalari bir so'zdan, sodda 
so'zlardan iborat bo'ladi. O 'z fikriarini bayon qilishda ju da qiynala- 
dilar. M aktab yoshidagi aqli zaif bolalar nutqi sog'lom 3—4 yoshli 
bolalar nutqini eslatadi, bu bolalar o 'z fikriarini o'ylab tugatm asdan 
yoza boshlaydilar. Shuning natijasida, gapning boshlanishi bilan tu- 
gashi orasida bog'liqlik bo'lm aydi. Yordamchi m aktab o'qituvchilari 
aqli zaif bolalarga yozish, o'qish m alakalarini o'rgatishda ko'p qiyin- 
chiliklarga duch keladilar.
D ebil darajadagi aqli z a if o'quvchilar nutqidagi g ram m atik quri- 
lish n in g buzilishlari m asalasi qator o lim lar to m on idan (rus tad - 
qiqotchilari M .S. Gnezdilov, M .N .Y efim enkova, I.N .Sadovnikova, 
O .L .Jilsova, M.P. Fiofanovalar ishlarida) o'rganilgan. U larn in g
ko'rsatishicha, aqli z a if bolalar nutqda gaplardan ancha kechikib 
foydalana boshlaydilar. D astlabki ju m lala r aqli zaif bolalarda 5 yosh- 
dan so'ng paydo bo'la boshlaydi va u bir qator k am chiliklarga ega 
bo'ladi. Aqli z a if bolalarning nutqi asosan sodda gaplardan iborat 
bo'ladi. U lar m aktabgacha yoshdagi va kichik m aktab yoshida ham
sodda gaplar tuzilish in i egallab olm agan bo'ladilar. Tuzgan gap- 
larida g ram m atik xatolar ju d a ko'p kuzatiladi, gaplardan boshqaruv 
va m oslashuv b og 'lan ish lar buzilishlari yuz beradi. M aktabgacha 
yoshdagi aqli z a if bolalarda quyidagicha gap tuzilish larin i eshitish
52

---

m um kin: «U bosh yo‘q», «Bola m ak tab ketdi» va hokazo. Aqli z a if 
bolalar k o 'pincha bir so'zd an iborat gaplar q o ‘llaydilar. Bu «gap- 
so‘zlarda» bayon etilayotgan fik r ajratilm agan ko'rin ish d a bo'ladi.
K o 'p in cha aqli z a if bolalar g ram m atik jih a td a n to 'liq bo 'lm agan 
gaplar tuzadilar. U larda gapning tu zilish i qoidasi asosiy b o 'lak la rn i 
tashlab ketish hisobiga qo'pol b uziladi. M asalan, «Olm axon d arax t- 
da o ‘tiribdi» o 'rn ig a «O lm axon daraxt», «Bola televizor ko‘rdi» 
o 'rn ig a «Bola ko'r» tarzd a gapiradilar.
Aqli zaif bolalarning yozm a nutqlari m urakkab ruhiy faoli- 
yatdir. O g'zaki nutqdan yozm a nutqga o 'tish — bolalar n u tqinin g 
rivojlanishida yangi davrdir. Aqli z a if b o lalarning so'zlarini tovush 
to m o nid an tah lil qila olishlari g ram m atik q o n u n -q o id alarn i m u- 
vaffaqiyatli egallashlarida asosiy vositadir. N.S. Rojdestvenskiyning 
ta ’kidlashicha, «So'zdagi tovushlarni farqlam asdan, u larni ajrat- 
m asdan, bolalarni o ‘qish va yozishga, keyinchalik to 'g 'ri yozishga 
o'rgatish m um k in emas». Aqli z a if bolalarda o'z kuchiga ishonch 
hosil q ilm asdan turib, yordam chi m ak tab lar o'z oldiga qo'yilgan 
m aqsadlariga erisha olm aydi. B uning uchun aqli zaif bola bilan 
u nin g kuchi yetadigan elem entar k o 'n ik m a va m alakalardan bosh- 
lash kerak. B olalarning nutq faoliyatlari ham b u n d an m ustasno em as. 
Yordam chi m aktab o'quvchilarin ing ayrim larid a uchrab tu radig an 
«Oynali» yozuv ham qator qiyin ch iliklar bilan b a rta ra f etiladi. Q ator 
aqli zaif bolalar yozuv m alakalarin i to 'g 'ri egallay olmaydilar.
M aktabgacha yoshdagi aqli z a if bolalarda bog'Iangan nutq shakl- 
lanm agan b o ‘ladi. U lar dialogda ishtirok eta olm aydilar. M onologik 
nutq aqli z a if bolalarda katta q iy in chiliklar tug'dirad i. K atta m ak ­
tabgacha yoshdagi aqli zaif b olalar va b o shlang'ich sin f o'quvchilari 
uzoq vaqtgacha nutq orqali m ustaqil, keng bayon etishga o 'ta olm ay­
dilar. O 'z fikrlarini og'zaki shaklda bayon etish uchun ular doim o 
k attalarn in g yordam iga m uhtoj bo'ladilar. M e’yorida rivojlanayot- 
gan bolalarda n utqning fonem atik to m o n i shakllanishi 4 - 5 yoshda 
o 'tad i. O na tilin i egallash jaray on id a u n utq o q im id an so'zlarni ajra- 
tishga, ularni tahlil qilish, u larn in g asosiy, m a’no beruvchi fonem a- 
tovushlarni eshitishga h am da talaffuz qilishga o'rganadi. A sta-sekin 
eshitish analiz va sintezini aniqlab, artikulatsiya a’zolari ishining 
takom illashib borib, nutqn in g sem antik to m o n in i o'zlashtirgan sari
53

---

bolaning talaffuzi ancha to 'g 'ri bo'lib boradi va m aktabga borish 
vaqtida tilinin g fonetik norm alariga mos keladi.
Aqli zaif bolalar talaffuzidagi nuqsonlar — nutqning to'liq
rivojlanm aganligining k o 'rin ish larid an biridir. M e’yorida rivojlana- 
yotgan bolalarda kuzatiladigan talaffuz nuqsonlaridan farqli aqli zaif 
bolalarda uchraydigan talaffuz kam chiliklari boshqa, ancha m urak­
kab, shuning uchun ham b a rta ra f etish qiyin bo'lgan sabablarga 
ega bo'ladi. U larnin g asosida bola to m o n id an ona tilin in g tovush 
tom o n ini o'zlashtirish sekinlashganligi yotadi. Aqli zaif bolaga eshi- 
tilishi bo'yicha o'xshash fonem alarni ajratish va so'zn ing tovush 
tahlilidagi qiyin chiliklardan nam oyon bo'ladigan fonetiko-fonem a- 
tik b uzilishlar xosdir. B ular talaffuz nuqsonlarini keltirib chiqaradi. 
H aqiqatdan, o'xshash tov u sh larni yetarlicha aniq ajrata olm asdan 
bola ularni to 'g 'ri talaffuz qilishni o 'rgana olm aydi, chunki m us­
taqil ravishda o 'z in in g talaffuzini nazorat qilib, tak om illashtira ol­
maydi. S o'zning tovush tah lili va sintezning nuqsonlari o'z navbati- 
da u larn ing tu zilish in i egallab olishga to 'sq in lik qiladi. So'zlarda 
tovushlarni tashlab ketish, o 'rn in i alm ashtirish, shuningdek, so'zni 
oxirigacha aytm aslikka olib keladi.
Aqli z a if b olalarda fon em atik esh itish n in g yom onligi, tu rli 
talaffu z kam ch ilik lari b o lala rn in g yozish va o'qish faoliyatlariga 
t a ’sir qilm ay qolm aydi. Aqli z a if b o lalar shaklan o'xshash h a rfla rn i 
b ir-birlari bilan a lm a sh tirib yozadilar. U lar orasida m a ’lum a n a li- 
zatorlari buzilgan b o lalar h am u ch rab tu rad i. B unday m azm u n - 
dagi k a m c h ilik la r in dividu al-ko rrek sio n ish lar bilan b a rta ra f etib 
boriladi.
Aqli zaif bolalarda n u tqning fonem atik nuqsonlari turlicha 
nam oyon bo'ladi. B a’zi bolalarda ular yaqqol nam oyon bo'ladi. Bo­
lalar ba’zi tovushlarni um u m an talaffuz etm aydilar (SH, R, К va 
boshqalar), bir qator tovushlarni noaniq talaffuz etadilar (L, Z, B), 
artikulatsiyasi va eshitishi bo'yicha o'xshash tovushlar alm ashtirila- 
di. Aqli zaif bolalarning b a’zilarida tutilib gapirish kuzatilib, bu nuq- 
son tovushlar talaffu zin in g buzilishlari yoki boshqa nutq nuqsonlari 
bilan birgalikda kelishi m u m kin . Shubhasiz, talaffuz kam chiliklari 
aqli zaif bolalarda m e’yorida rivojlanayotgan bolalarga qaraganda 
ko'proq uchraydi.
54

---

G.A . K ash en ing m a ’lumotiga ko'ra, yordam chi m ak ta b 1-sinf 
o 'q uv ch ilarinin g 65%, 2 -sin f o'q uvchilarining 60% da u yoki bu 
darajadagi talaffuz nuqsonlari kuzatiladi. I.P. Kornevning kuzatish- 
laricha, yordam chi maktabga o'qishga qabul qilinayotgan vaqtda aqli 
zaif b o lalarning 60% turli talaffuz qiyinchiliklariga ega bo'Iadilar.
Tovushlar talaffuzidagi nuqsonlar b a rta ra f etilganidan so'ng ham
aqli zaif bolalar tovushlarni alohida talaffuz eta olsalar ham bu to- 
vushlarni mustaqil so'zlashishda qo'llay olmaydilar. C hunki, a lo ­
hida tovushlarni talaffuziga qaraganda to vu shlardan o'zining faol 
nutqida foydalanish haqiqatdan m urakkab faoliyatdir.
Aqli z a if b olalar bilan aloqa qilishda u lar n u tq in in g yetarli- 
ch a ifodali emasligi ko'zga tash lanad i. Og'zaki n u tq n in g fone- 
tik ifo da liligining asosiy vositasi bo'lib j u m l a n i aksentli ajratish 
va j u m l a n i n g intonatsiyasi xizm at qiladi. Aqli z a if bo lalarn ing
og'zaki n utqida ifodali vositalar ju d a z a if b o'ladi. U la rn in g nutqi 
m o n o to n lig i, intonatsiyasiz keraksiz p a u z a la r bilan xarakterlanadi. 
A lo h id a hollard a patologik sekinlashgan, past yoki tezlashgan, 
q o 'z g'alg an bo'ladi.
' Aqli zaif bolalarda so'zlar boyligi o d a td a ju d a sekinlashgan 
bo'lishi kuzatiladi. Ular ko'pincha doim o u chraydigan, yaxshi tanish 
bo'lgan p redm etlarnin g nom larini ham bilmaydilar. G.L. Vigotskiy- 
ning mcl’lum oticha, aqli zaif 1—2 -sin f o'quvchilari lug'atida asosan 
ot va fe’llar u stunlik qiladi. G.M . D ulnev aqli zaif bolalar o'z n u tq ­
ida sifatlardan k am foydalanadilar, deb ko'rsatadi.
Lug'at zaxirasining kamligi aqli zaif bolalarga o'z fikrini, his- 
tuyg'u va istaklarini aniq ifodalashga to'sq in lik qilibgina qolm asdan, 
balki bir qator hollarda ularga qaratib so'zlangan nutqni tushunish- 
lariga xalaqit beradi. Ko'p hollarda ular bir so'z bilan bir necha tu- 
s hunchalarni «umumlashtiradilar». M asalan, q u s h n in g tum sh u g 'in i 
burni, ro'm oln i shapka va hokazo deydilar. Bir qator hollarda aqli 
zaif bolalar bir so'z bilan bir-biriga yaqin predm etlarn igin a emas, 
balki, an c h a yiroq bir-biriga u m u m a n yaqin b o 'lm a g a n la rn i ha m
bir so'z bilan ifodalaydilar. M asalan, q u s h n in g patini «soch» deb 
ko'rsatadilar, b un d a aqli zaif o'quvchilar m u h im bo'lm agan, faqat- 
gina tashqi ko'rinish, b a ’zan esa u yoki bu sababga ko'ra ko'zga 
tashlang an o'xshashlik asosida p redm etlarni nomlaydilar.
55

---

Bir tom on dan predm etlar ikkinchi to m o n d a n so'zlar o'rtasidagi 
m unosabatlarning o'ziga xosligi aqli zaif bolalarda kuzatiladigan 
predm etlararo differensiatsiyasi haqida m a ’lumot beradi. Aqli zaif 
bolalarning ko'pchiligi tu rli-tu m a n predm etlarni nisbatan oson 
tan ib nomlaydilar. A m m o obyektlarning xususiyatlari o'rtasida 
o'xshashlik mavjud hollarda ularni nom lashda aqli zaif bolalar kes- 
kin qiyinchilikka uchraydilar.
Aqli zaif bolalar to m onidan predm etlarning sifatlarini nom lash ­
da ham so'zlarni o'rinsiz, keng m a ’n o d a tushunish va qo'llash ho- 
latlari kuzatiladi. Masalan, «katta» so'zi orqali obyektning faqatgina 
katta-kichikligini emas, balki og'irligi, uzunligi, qalinligi, baland- 
ligi va hokazolarni ifodalaydilar. Bunday xususiyatlar asosida aqli 
zaif bolalar tafakkur jarayonlari, xususan analiz va sintezning o'ziga 
xosligi yotadi. Atrofdagilarning yetarlicha aniq idrok eta olmay, 
anglay olmasdan aqli zaif bolalar predm etlarni differensiatsiyalab 
nomlaydilar va um um lashgan, m avhum nom lar bilan chegaralanib 
qoladilar.
Aqli zaif bolalar nofaol lug'atining faol lug'atdan ustunligi k u ­
zatiladi (G.M . Dulnev). Aqli zaif bolalarda s o'zlarn ing ko'p qismi 
ularn in g nofaol lug'atiga kiradi, nu tq da esa u larn in g ju d a kam 
qismi qo'llaniladi. Aqli z a if bolalar nutqi rivojlanishini torm o z- 
laydigan asosiy o m illa rd an biri bu kategoriyadagi bolalarga xos 
bo'lgan ona tilining sem antik to m o n in i o'z lashtirib olishda yetish- 
m ovchilik hisoblanadi. M a ’lumki, bolalar tanish so'zlarni ancha 
oson talaffuz qiladilar va ajratadilar. D em ak, so'zn ing a h a m i- 
yati bolan in g fonem atik eshitishni yo'naltirish va tashkil etishda 
m u h im rol o'ynaydi. U m u m iy rivojlanishdagi n uqsonla r aqli zaif 
bolalar to m o n id an atrofdagilar p red m etlarn i n om la b yoki harakat- 
larni bajarayotib talaffuz etayotgan so'zlarni tu shunishga to'sqinlik
qiladi.
So'zlarning m a ’nosini tushunishdagi nuqsonlar o'z navbatida 
fonematik eshitishning rivojlanishini qiyinlashtiradi, shu bilan bola 
nutqining shakllanishini tormozlaydi.
M e ’yorida rivojlanayotgan m aktabgacha yoshdagi bolada nutq 
hayotiy tajribani bevosita anglatish, atrofdagilar bilan aloqa qilish 
bilan c ham b arch as bog'liq shakllanadi. B olaning faol amaliy va
56
N

---

bilim faoliyati u n in g tasavvurlari doirasini kengaytiradi, unda yan- 
gi ehtiyoj va q iziqishlarning paydo bo'lishiga turtki beradi. Bu esa 
o'z navbatida bolada kattalar bilan nutqiy aloqa qilish z aruriyatin- 
ing keskin oshishiga olib keladi. K a tta lar bilan aloqa qilish orqali 
bola o 'z in in g lug'atini boyitadi, so 'z la rn in g yangi m a ’nolarini bilib 
oladi, so'z birik m a larin i o'z la shtirad i, so'ngra ulardan o'z istak- 
lari, hislari, boshqa o d a m la rg a m u n o sa b a tin i va hokazolarni ifoda 
etish u c h u n foydalanadi. K ic h ik yoshdagi aqli z a if bolalarda h am
n u tq n in g rivojlanishi albatta u n in g hayotiy tajribasi oshishi va 
atrofdagilar bilan aloqa qilishiga bog'liq. A m m o psixikaning yoki 
r u h iy a tn in g rivojlanmay qolganligi ularda tajribaning ortishi sekin 
va nuqsonli kechadi. N u q so n li rivojlanayotgan am aliy va bilish 
faoliyati ko'p hajmdagi turli tasavvurlar tez to'plash uch un yetar- 
licha asos bo'la olmaydi va b o lad a yangi ehtiyoj h a m d a qiziqishlar 
paydo bo'lishiga im k on yarata olmaydi. Aqli z a if bola m e ’yorida 
rivojlanayotgan tengdoshiga q a ra g a n d a atrofdagilar bilan aloqa 
qilishga k a m ro q ehtiyoj sezadi va yetarlicha m uloqotda bo'lmaydi. 
K a tta la r bilan m uloqot aqli z a if bo lalarda kech va m e ’yordan chet- 
ga Chiqishlari bilan shakllanadi.
Aqli zaiflikni keltirib c hiqargan gidrotsefaliyada b a ’zan nutq 
yaxshi rivojlangandek tuyulsada, aslida unday bo'lmaydi. Bunday 
bolalarnirig nutqida ju d a m u ra k k a b ju m lalar, so'zlar bo'ladi, ular 
n utqin in g g ra m m a tik tuzilishi h a m ju d a murakkabligi bilan ajra- 
lib turadi. Bu bo lalarning fikr yuritishlari nasihatgo'ydek tuyula- 
di. N u tq n in g mohiyatiga o'zlari yaxshi tu shunib yetmaydilar. Bu 
bolalar nutqi yaxshi rivojlangan bo'Isa h am aqli zaif bolalarning 
fikr yuritish quroli bo'la olmaydi. Aqli zaiflikdagi bunday o'ziga 
xos nutq ju d a kam uchraydi. Shizofreniya kasaliga uchragan aqli 
zaif b o lalarning nutqi h a m yuqoridagi holatga o'xshab ketadi. Bu 
bolalarda nutq m alakalari, tu sh un ish holatlari, sog'lom bolalar- 
dan h am tez shakllanishi m u m k in . U la rn in g so'z boyliklari nor­
mal bolalarn ik idan kam farq qiladi. A m m o , u lar nutqida buzilgan 
so'zlar uchrashi m u m k in . Bosh miya jarohatlarida, revm atizm da 
aqli zaif b olalarning og'zaki n utqlarida sezilarli m u h im o'zgarishlar 
bo'lmaydi, shu bilan birga, u larn in g yozma nutqlarida yetarli kam - 
chiliklar uchraydi. Bunday bo lalarn in g yozish m alakalari ju d a sekin
57

---

shakllanadi. Tutqanoq kasaliga m ubtalo bo'lgan bolalarning nutqi 
dastlabki ko'rinishda aqli zaif bolalar nutqiga o'xshaydi, bu bolalar 
1 
bir xil ju m la, so'zlarni qaytarishga moyil bo'ladilar. U lar nutqida 
ortiqcha tutilishlar mavjud.
Yuqorida 
t a ’kidlab 
o'tganim izdek, 
yordam chi 
m aktab 
boshlang'ich sin f o'quvchilarining 4 0 —60% da turli nutq k a m c h i­
liklari uchraydi. Bu nuqsonlar orasida asosiy qismni tili chuchuk- 
lik, m anqalanish, duduqlanish tashkil etadi. Aqli zaif bolalar nutq- 
ining aloqa vositasi sifatidagi roli barcha to m o n lard a n zararlangan 
bo'ladi. Bunda nutqning axborot, hissiy-iroda, boshqaruvchanlik 
vazifalari buzilgan bo'ladi. Bunday bolalarda nutq bilan faoliyat 
orasida muvofiqlik ko'zga tashlanmaydi. Nomuvofiqlik aqli zaif 
bola nutqi bilan uning xulqi orasida ko'zga tashlanadi. Aqli zaif 
bolalar o'zlarini nazorat qilish uchun h am o'z nutqlaridan foy- 
dalana olmaydilar. A.R. Luriyaning t a ’kidlashicha, sog'lom bolalar 
bog'cha yoshidayoq nutqdan nazorat quroli sifatida foydalana olar 
ekanlar.