|
Savol va topshiriqlar
1. Aqli zaif bolalarda nutq buzilishi turlarini aytib bering.
2. Aqli zaif bolalar nutqining fonetik va g ram m atik to m on dan
buzilishini misollar bilan asoslang.
3. Aqli zaif bolalarda leksika va bog'langan nutqning buzilishi.
4. Aqli zaif bolalarda yozma nutq buzilishlari.
N
58
I l l bob. A Q L I Z A IF 0 ‘Q U V C H IL A R S H A X S I
3.1. Aqli za if o ‘quvchining shaxsi va shaxslararo
munosabat xususiyatlari
Shaxs haqida t a ’r if berilganda, rus psixologi S.Y Rubinshteyn-
ning fikrlariga t o ‘x talm o q kerak. O lim nin g t a ’kidlashicha, o dam
o'zidagi tak ro rla n m a s xususiyatlarga ko‘ra individualdir. O dam o'z
atrofidagilarga, borliqqa bo'lgan ongli m unosabati, uning biror-bir
faoliyat bilan shug'ullanishi esa u n in g shaxs ekanligidan dalolat b e
radi. Shaxs o d a m n in g atrofga bo'lgan m unosabatlarini va o'z-o'ziga
bo'lgan m unosabatini belgilaydi O d a m n in g atrof-m uhitga bo'lgan
munosabatlari u n in g dunyoqarashida, ishonchlarida va boshqalarga
bo'lgan m unosabatlarida eng m u h im i, u n in g faoliyatida ifodalana-
di.
Shaxs — bu ongga ega bo'lgan, m a ’lum ijtimoiy-iqtisodiy for-
matsiyada yashaydigan, m a ’lum bir faoliyat bilan shug'u llanadigan
individdir.
Shaxs tarkib topishi uzoq muddatli, m urakkab va tarixiy jara-
yondir.
Shaxs xususiyatlari ruhiy jarayonlarining kechishiga t a ’sir etadi.
Shaxsning yo'nalganligi, qiziqishlari va boshqalar barcha ruhiy jara-
yonlariga tanlanganlik tabiatini kasb etadi. Shaxs xususiyatlari atrof-
muhitni aks ettirishda ham ahamiyatga ega. Masalan, ayrim o dam lar
atrof-muhitni oson va tez idrok etsalar, boshqalar esa atrof-muhitni
eshituv, harakat va boshqa analizatorlar yordamida idrok etadilar.
Oligofrenopedagogikaning asoschilaridan biri E.Segen t a ’kidlab
o'tgan aqli zaif bolalardagi «xohishning yo'qligi» shaxs shakllanishi
da qator qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. L.V. Zankov h am aqli zaif
bolalar shaxsidagi qator k amchiliklar haqida batafsil m a ’lumotlar b e
radi. Aqli zaif bolalar shaxsidagi disgarmoniya, nomutanosiblik ular
shaxsining rivojlanishidagi yetakchi kamchiliklardandir.
N.L. Kolom inskiy to m o n id a n aqli zaif bolalar shaxsiy sifatlari-
nin g shakllanishi yordam chi m aktablarda qanday kechishini q a
tor tajriba ishlari bilan tekshiradi. B unda, aqli zaif bolalarga sin f
jam oasining t a ’siri masalalari ochib beriladi.
59
Наг bir shaxs ijtimoiy mavjudod bo'lganligi sababii atrofdagi
boshqa o d a m la r bilan o'zaro m unosabatga kirishm ay turib mut-
laqo yashay olmaydi. Inson shaxsining g u r u h va jam oadagi m u n o -
sabatlarini ijtimoiy psixologiya fani o'rganadi. Ijtimoiy psixologiya
t a ’limotiga ko'ra, 2 xil g u ru h farqlanadi. U lardan birinchisi shartli
g u ru h , ikkinchisi esa haqiqiy, real g uruhdir. O d a m la rn in g m a ’lum
belgilariga, ya’ni yoshiga, jinsiga, millatiga, kasbiga qarab shartli
g u r u h la r tashkil qilish m u m k in . M a ’lum jam iyatda ishlab, o d a m
lar bilan haqiqiy m unosabatga kirishish yo'li bilan hosil bo'lgan
g u r u h n i real g uru h deb ataymiz. M asalan, talabalar g u ru h i, ish-
ch ila r g u ru h i, oila va shu kabilar real g uruhla rga misol bo'la
oladi. Shaxsning shartli va real g u r u h id a n tashqari referent g u
ruhi h am bo'ladi. H a r bir shaxs o'z referent g uruhiga ega bo'ladi.
Referent guruhdagi o d a m la r shaxsga h a r to m o n lam a yoqadi, shu
sababii shaxs ularni h u rm a t qiladi va aytgan gaplariga quloq so-
ladi. M asalan, o 's m ir na o ta-onasi, na s in f rahbarinin g gaplariga
m utlaqo kirmasligi m u m k in . C h u n k i o 's m irn in g ko'chada o'z
referent gu ru h i bo'ladi. Shuning uch un tarbiyachi, sin f rahbari
va o ta -o n a la r b olalarning ishonchlarini qozonib, ular uch u n refe
rent g u ru h bo'lishga harakat qilishlari zarur. Aqli zaif bolalar
h a m sog'lom bolalar singari m eh n a t va o'qish faoliyatlarida m u-
om alaga kirishadilar. Sinfda o 'quvchilar faoliyat birligi, qarash-
larnin g o'xshashligi, qiziqishlarining bir-birlariga mos kelishlari
bilan m uom alaga kirishadilar. Aqli zaif bolalar orasida shunday
bolalar h a m borki, u larn in g u m u m a n o'rto qlari yo'q, sinfdoshlari
bilan hech qanday aloqasi b o 'lm agan hollar h am uchraydi. M ax
sus m a k ta b n in g har bir o'qituvchi va tarbiyachisi shaxslararo m u-
no sabatlarn ing psixologik xususiyatlarini yaxshi bilishlari kerak.
Shaxslararo m uno sabatlar m a z m u n in i o 'rg anish asosida har bir
aqli zaif bolani to'liq o'rganish m u m k in . Bu bilim lar t a ’lim -tarbi-
ya ishlarini yaxshi yo'lga qo'yishda yordam beradi. Ushbu m u am -
m oga b ag'ishlangan ilm iy-tadqiqot ishi G. Berdiyev to m o n id an
am alga oshirilgan. M u a llif o 'z tadqiqoti davom ida sog'lom va aqli
z a if b o lalarning shaxsiy m unosabatlari, g u ru hlar, yetakchilar, ras-
miy va norasm iy yetakchilar bobida ju d a qim m atli m a ’lum otlarni
qo'lga kiritgan.
60
V
Do'stlaringiz bilan baham: |
