Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Id ro k n in g psixologik jaray o nin i izohlab bering.
2. Aqli z a if o ‘quvchilar ko'ruv id rok in ing ah am iy atin i tush un ti- 
ring.
3. Aqli z a if o 'q u v ch ilarn in g tak til idrok xususiyatlari.
4. Aqli z a if o ‘q u v ch ilarn in g idrok xususiyatlarini tekshirish us- 
lubiyatlarini o ch ib bering.
2.2. Aqli zaif bolalarning tafakkuri
Tafakkur 
— atrofdagi borliqning aks etishiga im kon beradigan in ­
son b ilish faoliyatining oliy shakli, predm et va h o d isalar o ‘rtasidagi 
aloqa va m u n o sab atn i o'rn atad i.
T afak kurn ing asosiy vazifalari:
— um um iy o ‘zaro alo q alarn i o‘rnatish;
— m uayyan sin f h o disalari tu ri sifatida a n iq hodisalar m ohiya- 
tin i tu sh u ntirish ;
— bir xil g u ru h h o disalari xossalarini um um lash tirishi.
Tafakkur operatsiyalari:
— ta h lil qilish (xayoliy p redm et, hodisa, h o latlarni qism larga 
ajratish va tarkibiy belgi, qism larin i aniqlash);
— sintez (turli xil belgilar o ‘rtasidagi aloqani taqqoslash, qiyos- 
lash);
— m av hum lashtirish (p red m etn in g asosiy xossalarini ikkilam chi 
belgilardan ajratish);
— taqqoslash (m a’lum obyektlarni taqqoslash va ulardagi u m u ­
miy yoki farqli belgilarni ajratish);
— um u m lash tirish (ikki yoki bir qancha p red m et-ho disalarni 
um um iy belgilariga ko‘ra gu ru h larg a u m um lashtirish).
31

---

Ko‘rgazm a-obrazli tafakkur
Bola anglash faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishda tafak­
kur m u h im rol o ‘ynaydi. Bola rivojlanishining m a ’lum bir bos- 
qichida unga m a’lum turdagi faoliyat xos bo‘ladi.
Ilk yoshda ta fa k k u r sh a k lla n ish id a asosiy o 'r in n i m u lo - 
qot, p redm etli faoliyat egallaydi (L .S.V igotskiy, A.V. Z o p o ro - 
je ts, A .N .M o n ste v , 
D.B. E lkonin). 
H ozirgi vaqtda m a sh h u r 
psix olo g larn ing t a ’k id lash ich a, b olalarda m aktab g ach a yoshda 
ko ‘rg az m ali-h a rak a t, ko‘rg az m ali-o b ra zli va so ‘z -m a n tiq tafak- 
kuri rivojlanadi. Bu ta fa k k u r sh ak llari ontogenez ja ra y o n id a bir- 
biri bilan a lm a sh in a d i, a m m o b irin ch i ko‘rg a z m ali-o b ra zli tafa k ­
k u r h iso b lan ad i. U bola rivojlanishi jara y o n id a , u lar to m o n id an
ijtim oiy m ala k ala rn i egallash orqali sh a k lla n ad i. Bola ta fa k k u r 
rivojlanishida k a tta la r asosiy o ‘rin n i egallaydi, u lar ta fa k k u rn i 
o ‘qitish va tarb iy alash orqali rivojlantirishi kerak. B olalarda ilk 
yoshda k o 'rg az m a li-o b ra zli ta fa k k u rn i o ‘rganish bilan L.S. N o ­
voselova sh u g 'u lla n g a n . U bola ta fa k k u rin in g rivojlan ishi b u tu n - 
lay un i p red m etli faoliyati sh a k lla n ish i jaray o n i bilan bog‘liq deb 
ko‘rsatgan. B olada p re d m e tlilik n in g paydo boMishi u lar to m o n i­
d an in so n iy faoliyat u su llari va am alga o sh irish m o tiv larin i egal­
lash yo‘li orqali am alga oshadi.
Aqli zaif bolada aks ettiruvchi faoliyatning farqli xususiyati unda 
bilish faoliyatlarining buzilm aganiigi hisoblanadi. Bu eng avvalo 
um um iy va vositali b ilim n in g buzilishidir.
M aqsadga qaratilgan faoliyat sifatida tafak k u r h a r doim m a ’lum
m u am m on ing yechim i sifatida yuzaga chiqadi.
Aqliy m asalalarni yechish jarayoni bir nechta bosqichlarga ega: 
m asala shartin i tu sh u n ish , savol qo'yish, yechim ehtim oli farazini 
yaratish, yechim ni topish va uning to ‘g‘riligini tekshirish. Barcha 
fikrlash jarayonlari o ‘zida shaxsning qobiliyatlari, bilim va m alaka- 
larini ochib beruvchi ixtiyoriy, m aqsadga qaratilgan faoliyatlari- 
ni am alga oshiradi. Aqliy m asalalarni yechish aqli z a if bolalarda 
b oshlang'ich davrdayoq m u h im qiyinchiliklarga olib keladi. U lar 
k o'pin ch a m asalani n o to ‘g ‘ri anglaydi, uni qisqartiradi yoki buzadi. 
Shu tariqa, avval bo shdanoq, m aqsadga qaratilgan tafak k u r buzil-
32
V

---

g an va u boshqaruvchi vazifani boshqara olm ay qoladi. Y echishning 
keyingi bosqichlarida k am c h ilik la r kuzatiladi. Q o‘lIanilayotgan 
yechish usullari n oto 'g'ri va sam arasiz bo'ladi. M asalani yechish 
jaray o n id a qo'yilgan m aqsaddan chetga chiqish, m u am m o n in g qay- 
sidir xususiy to m onida to 'x ta b qolish kuzatiladi. Yechish jarayonida 
k o'p in ch a xatolar va tek sh irish lar m ajm uyiga olib keladi. Tekshirish 
z a ru r bosqich sifatida qabul qilinm aydi.
O lingan 
natijalar b o sh lan g 'ich
m a ’lum o tlar bilan bog'liq 
b o'lm aydi. T afakkurning past m ahsulligi aqliy m asalalarni y echish­
n ing barcha bosqichida k o 'rin adi.
Y uqorida keltirilgan m a’lu m o tlar asosida aqli z a if bolalarga o 'z 
faoliyatini tash kil etishga, aqliy jara y o n n in g bosqichi to 'la q o n li 
o 'tish ig a yordam berish kerak.
K o'rg azm ali-o b razli ta fa k k u r uch u n o b razlar bilan aqliy faoli- 
yat natijalari, tasavvuri orqali aqliy m asalalarn i yechish xarak terli 
hisoblanadi.
H aqiqiy hayotdagi pred m etlar obrazini tah lil qilish, ichki nutq 
yordam ida am alga oshiriladi. M e’yorda rivojlanayotgan bolalarda 
ko'rgazm ali-o brazli tafakk u r asosan m aktabgacha yoshda rivojlana- 
di. Aqli z a if o'quvchilarda tasavv u r etilayotgan va idrok etilayotgan 
p redm etlarn i analiz va sintez q ilish n in g rivojlanganligi kuzatiladi. 
U larn in g d’iqqatini pred m etlarn in g m avjud b o 'lm ag an xususiyatlari, 
yorqin ko'zga tash lan ad igan belgilari to rtadi.
M axsus m aktab o'quvchilarida alo h id a p red m etlar va predm etli 
h olatlarn i so'z bilan tavsiflashda q iy in ch ilik lar kuzatiladi. Bu toi- 
fa o 'q uvch ilar o'zlariga tan ish p red m etlarn i q aram a-q arsh i qo'yib, 
u larn i taqqoslashda ularnin g u m um iy xususiyatlaridan asosiysini 
an iqlash im koniyatiga ega em as. U larda tasavvurga ko'ra taq qo s- 
lash vazifasini tu sh unm aslik kuzatiladi. O 'quvchilar so'zn i erkin 
ravishda qo'llay olmaydi. T.A. Pratsko aqli z a if bolalarda topish- 
m oq m ateriali asosida so 'zli-o brazli m asalalarn i yechish xususiyat- 
larin i o'rgangan. U ning an iq lash ich a, to p ishm o qni tu sh u n ish n in g
b oshlan g'ich bosqichida o 'q uvch ilar u n in g javoban ifodasini topgan 
so 'zlarn i ajratadi. N utqning tasviriy vositasi ular uchun tu sh u n a r- 
sizligicha qoladi. A m m o aqli z a if o 'q u v ch ilarn in g aqliy faoliyatini 
ko'rgazm ali vositalar yordam ida faollashtirish m um k in. M aktab
33

---

sharoitida o'qitish jarayonida ko'rgazm ali-obrazli tafakk ur rivojla- 
nadi. Obyektlarni aqliy an aliz qilish m aydoni kengayadi, tasav- 
vur roli kengayadi, m avhum lashtirish qobiliyatining rivojlanishida 
aham iyatli siljishlar kuzatiladi, 1-sinfdan 5-sinfgacha ko'rgazm ali- 
obrazli tafakk ur rivojlanishida ijobiy d in am ika kuzatiladi. Shu bi­
lan birga aqli zaif o'qu v chilarn in g ko'rgazm ali-obrazli tafakkuri 
sog'lom teng do sh larinik id an b aribir pastligi aniqlangan. K o'pgina 
aqli zaif o'quvchilarda m urakkab hayotiy m alakalar bilan bog'liq 
bilim va tasavvurlari orqali am alga oshiriladigan aqliy faoliyatlarida 
yetarli darajada um um lashtirishga erishm aydilar. B uning oqibatida 
ular aqliy m asalalarni yechishda so'z m a ’nolaridan erkin foydalana 
olmaydi.