Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. O ligofrenopsixologiya fan in in g m aqsad, vazifalari, m etodlari 
n im alard an iborat?
2. Sharq m utafakk irlarin in g psixologik qarashlari.
3. O ligofrenopsixologiya fan in in g rivojlanish tarixi.
4. O ligofrenopsixologiya fan in in g boshqa fan lar bilan bo g liq lig in i 
ch izm ad a ko‘rsating.
19

---

II bob. AQLI ZA IF 0 ‘Q U V C H IL A R N IN G B IL ISH
FAOLIYATI
2.1. Aqli zaif o‘quvchilarning idroki
Idrok 
— bu inson analizato ri yoki an alizatorlar sistemasiga bevo- 
sita ta ’sir etuvchi, narsa va h odisalarning butunligicha yoki ularn ing
turli xususiyatlari o ‘zaro aloqasining shakllanish jarayonidir. Idrok 
turli sezgilar asosida shakllanadi.
Psixologiyada idrok quyidagilarga ajratiladi: ko‘ruv, eshituv, tak- 
til, ta ’m bilish va hid bilish.
Id rokning barcha tu rlarida harakatlan ish sezgirligi m u h im o ‘rin 
tu ta d i, biroq bularni inson ko‘pincha idrok etm aydi. Idrok etish- 
da nutq katta rol o‘ynaydi. N arsa va h o d isalarn ing so‘zlar bilan 
ta ’riflanishi, u lar orasidagi m avjud o ‘zaro aloqa t a ’m in lan ish in i, ab- 
straksiyasi va um um lashtirilish i idrok etilayotganlarning m azm u ni- 
ni ochishga yordam beradi.
Id rokning obyektiv faoliyati inson faoliyatining ilgarilanganli- 
gidir. Shu bilan birga faoliyat, am aliyot idrokning rivojlanishiga, 
h arak atlarn in g to ‘g‘ri va to ‘la aks etishiga yordam beradi.
Aqli z a if b olaning ru h iy ati o ‘ziga xos sistem ani aks ettirib , turli 
n u q so n la r va rivojlanishda o rqada q o lish lar toMaligicha faoliyat- 
n in g ru h iy jarayo n larig a t a ’sir etadi. Bu holat idrokka h a m taa l- 
luqlidir.
Aqli zaif o‘quvchilarning ko‘ruv idroki. 
H ozirgi k u n d a eng ko‘p 
o ‘rganilgani aqli z a if o ‘quvchilarning ko‘ruv idroki hisoblanadi. Bu
— ko‘rish analizatori boshqalariga n isbatan atrof-olam haqidagi tu r­
li xil axborotlarni olishga yordam beradi. E ksperim ental psixologik 
uslublarning ishiab chiqilganligi tegishli aham iyat kasb etadi.
K o‘rish orqali idrok etish — jud a m urakkab ish bo‘lib, bu jara - 
yonda ko‘pgina qo‘zg‘atuvchilar ko‘zga o ‘z ta ’sirini ko'rsatadi.
Idrok etishda an aliz q anchalik aniq b o ‘lsa, sezish shunchalik si- 
fatli, kuchli va to ‘la, aniq bo'lib ular qo ‘zg‘atuvchilarda differensial 
aks ettiriladi.
Sharhlash psixologiyasi — k atta, m urakkab, oligofren bolalarga 
nisbatan yaxshi o 'rg anilm ag an bir m uam m odir. K uzatishlar kichik
20

---

sin flarn in g aqli z a if o ‘q u v chilarin in g atro fni sh arh lash im koniyat- 
lari ju d a past, bu u larn in g xulqiga h am t a ’sir qiladi.
Aqli z a if o'q u v ch ilarn in g ko'ruv idroki q a to r o'ziga xos xususi- 
yatlar bilan x arakterlanib, bular atro f-olam va uni o ‘rganishga ta ’sir 
ko'rsatadi. Bu xususiyatlarga obyektni k o 'rish n i idrok etishning 
sekinlashishi kiradi. T ajribalarning k o 'rsatish icha, bolalarga yaxshi 
tan ish bo 'lgan rangli rasm larni davom iyligi 22 m illisekund vaqtni 
tashk il etgan paytda ko'rsatganda, aqli z a if b o lalar b u larn in g biror- 
tasini bilm agan va to 'g 'ri ayta olm agan. O m m aviy um um iy o ‘rta 
ta ’lim m ak tab in in g I sin f o'quvchisi shunday sharoitd a ko'rsatilgan 
rasm la rn in g 57% ni to ‘g ‘ri aytadi va tan iy oladi.
K uzatish m u d d atin i 42 m illisekundga ch o 'zg an d a aqli z a if b o - 
lalardan 55% javoblarni eshitish m u m k in . B unday sharoitda u lar­
n ing sog'lom ten g d o sh larin in g 95% to 'g 'ri javob qaytaradi. K o‘rib 
turg an im izd ek , aqli z a if bolalarga sog'lom bolalarga nisbatan tan ish
n arsalarn i ta n ib olishi uchun u zoqroq, ya’ni k o'p ro q vaqt kerak. Bu 
oligofrenlarga xos bo'lgan an aliz va sintez jara y o n in in g sekin lashi­
shi bilan x arakterlanadi.
'M axsus tek sh iruvlar shuni k o'rsatad ik i, aqli z a if o'quvchilarga 
berilgan m asala qiyinlashganda, ularda sensor axborotni qayta ish- 
lash an ch a sekinlashadi.
O lin g an ta h lil natijalari aqli z a if b o lalar bilan olib boriladigan 
korreksion pedagogik ishlarda qo'l kelishi m u m k in .
Aqli z a if o 'q u v c h ila rn in g m ak ta b d a o 'q ish y illarid a u larn in g
ko'ruv idroki sezilarli d arajad a tezlash ad i. S hu nd ay qilib, III s in f 
o'q uv ch ilariga 22 m illisek u n d vaqtda k o 'rsa tilg a n rasm la rd a 27% 
to 'g 'ri to p ilad i. (O m m aviy m a k ta b n in g III s in f o 'q u v ch ilari 100% 
natija beradi.) A m m o bu vaqtni 42 m illisek u n d g a ch o 'zg an d a 
100% natija beradi. U shbu m a ’lu m o tla r o lig o fre n larn in g ko'rib 
idrok etishi tezlash g an i haqid a x ab ar b erad i, a m m o bu III s in f 
o'q u v ch ilari uch u n yetarlicha sek in lash g an . A n iq la n ish ic h a , aqli 
z a if b o lala rn in g k o 'rilish i sodda b o 'lg an n a rsa la rn i idrok etishi 
tezlashib, n a rs a la rn in g k o 'rin ish i m u rak k ab lash sa, u la rn in g idrok 
etish lari sek in lash ad i.
Shunga ko'ra, m urakkab sh ak llar ko'rish a n a liza to rin in g an ali- 
tik-sintetik faoliyatida hali ham sodda k o 'rin ish la rd a aks etadi.
21

---

Sog'lom bolalarga nisbatan aqli zaif bolalar a tro f vaziyatga ko'z 
yugu rtirib chiqqanda kam narsalarni idrok etadi. Bu ularga atrof- 
m uhit bilan tez tanishishga, m a’lum bir predm etni, hodisani ajratib 
olishni qiyinlashtiradi.
Aqli z a if o'quvchilarga ko‘ruv idro kinin g torligi ham xarakter- 
lidir. 0 ‘quvchilar, ayniqsa, kichik sin f o ‘quvchilari b ir vaqtning 
o'zida m e’yordagi kabi em as, balki 8—12 ta katta b o im a g a n buyum - 
larn i, eng kam ida 4 - 6 ta katta boMmagan buyum larni ko‘ra oladi 
(l.M . Solovyev).
Aqli z a if o ‘quvchilarning ko‘ruv idroki qisqaligi a tro f borliqni 
o 'rganish im koniyatlarini kam aytiradi. Bu bilan b a’zi o ‘quvchilarni 
o'qishga o ‘rgatishdagi q iyinchiliklarni tu shu ntirish m um kin.
Aqli zaif b olalarning ko‘ruv idrokining yana bir xususiyati yetar- 
licha differensiallanm aganligi: ular h a r doim h a m ranglarni ajrata 
olm aydi, atrofdagi obyektlarni, ularga xarakterli b o ig a n qism larsiz 
ajratadi. M asalan, birinchi sin f o ‘quvchilari oq, qora, to ‘q qizil, to ‘q 
ko‘k ranglarini ajratishadi. A m m o och rangli, ularga o ‘xshashlarini 
ajrata olm aydilar. C hunonchi, ko‘p hollarda ko‘k va siyohrang, 
olovrang va qizil ranglarni ajrata olm aydilar. I ll sinfga kelib oli- 
gofren b o lalarn ing rang ajratish xususiyatlari aniqlanadi. U ning 
an iq ko‘rinishlari b a’zi o ‘quvchilarda saqlanib qoladi.
Aqli z a if o 'quvchilarda rang ajrata olm aslik nin g asosiy sabablari, 
anglash faoliyatida ranglarni sezish xususiyatining pasayganligi n u q ­
soni asosiy rolni o ‘ynaydi.
O 'tkazilgan qator tajriba natijalariga ko‘ra aqli z a if o 'rta m aktab 
o ‘quvchilari orasida rang ajrata olm aslikning sababi uni idrok etishda 
em as, balki h am m a ranglarning nom larini bilm asligida. 0 ‘quvchilar 
u yoki bu rangni ancha to ‘q b o ig a n hollarda aytishadi.
0 ‘quvchilar och tusli rangning nom ini aytm oqchi b o lg a n la rid a , 
ular o'zgacha nom bilan ataydilar. M asalan, och ko‘kni ular «ko‘kish
— yashil» yoki «yashil sariq» deyishadi. Boshqa hollarda u lar «bu- 
naqam as», «ular boshqacha» iboralarini q o lla sh a d i. K ichik sinf- 
lardagi o ‘quvchilar ranglarni ad ashtirishadi, m asalan, siyohrangni 
olovrang, olovrangni binafsharang va boshqalar. O 'quvchilarda te ­
gishli obyektlarga xos ranglarni ajrata olm asligi, borliqni anglash 
ko‘n ik m asin i kam aytiradi.

---

Aqli zaif o 'q u v ch ilarn in g ko'rish o 'tk irlig i pasaygan bo'ladi. U lar 
sog'lom tengdoshlariga n isbatan , och fondagi n a rsa larn i qiyinchi- 
lik bilan ajratishadi. K o'rish o 'tk irlig in in g sustligi ularga bir-biriga 
yaqin tu rg an n arsalarn i ajratishda o'q u v ch ilar u larn i ko'p in ch a 1 
ta katta obyekt sifatida qabul qiladi. K o'rish o 'tk irlig in in g pastligi 
bolalarda atrof-olam haqida tasavv u rlarn in g yaxlitligiga, birligiga, 
aniq form alarga ega em asligiga, b a’zi narsalar u larn in g ko'z ostidan 
tushib qolishiga olib keladi.
K o'rishning bu xususiyati kichik m aktab o'quvchilarida ko'rib tu r­
gan narsalarning unga tegishli bo'lgan qism larining ko'rinm asligiga 
olib keladi. Bu asosan, qo'l m ehnati darslarini m ustaqil bajarganda bi- 
linadi, o'quvchilar ishlarini bo'sh bajaradilar. Yasagan ishlari um um an 
olganda nam unaga o'xsham aydi. Shunga qaram ay ular o 'z ishlaridan 
qanoat hosil qilib o 'zlarin i m aqtaydilar va yaxshi va a ’lo baholar olish- 
ni xohlashadi. Bunday baholash oligofren bolalarga tegishli bo'lib, o'z 
m ehnatlari va nam una o'rtasidagi farqni anglay olmaydilar. Aqli zaif 
kichik m aktab o'quvchilarining narsa va hodisalarni o'zlaricha tanib 
idrok etishi ularning ilgari egallagan ko'nikm alarida aks etgan. Oli­
gofren o'quvchilar uchun ko'rganlarini um um lashtirish xosdir. Shunga 
qaramay, birinchi sin f o'quvchilari olm axon bilan m ushuk, soat bi­
lan kompas o'rtasidagi farqni ajrata olmaydi. U lar nuqtayi nazarida 
sog'lom ’tengdoshlariga nisbatan, m asalan, geom etrik figuralardan 
kvadrat va to'g'ri to'trtb u rch ak larn i, ular orasidagi farqni bilm agan 
holda bir guruhga m ansubligini bildiradilar.
Aqli z a if bolalarda k o'ruv idro k in in g differensiallanm agan - 
Iigi 
tan ish 
obyektlarini 
sharhlash 
paytida 
an iq
kuzatiladi. 
M asalan, 1-sinf o'quvchilariga q alam n i ko'rsatib, u lard a n n im a n i 
k o'rayotganlarini so'ralg an d a bolalar predm et n o m in i aytishadi va 
o 'z javoblarini n o to 'g 'ri hisoblashadi. O 'q u vch ilarni davom ini kuza- 
tishga y o 'naltirilganda, u lar u n in g ran g ini va q a la m n in g ishlatilishi 
haqida gapirishadi, am m o un in g qalinligi, uzunligi, q irra la rin in g
m avjudligi, bir to m o n n in g ochilganligi, q irra la rin in g bir tom o n id a 
yozuvning borligiga aham iyat berishm aydi. N orm al rivojlanayotgan 
bolalar bularni o 'zlari bilib aytishadi. Bu m a’lu m o tlar aqli z a if b o ­
lalarnin g lug'at boyligining kam bag'alligidan dalolat beradi. Biroq 
o'quvchilar bu sifatlarni, n o an iq yoki n o to 'g 'ri javobga ishora qilib
23

---

ham aytm aydilar. Bu bolalar lug‘atida tegishli so'zlar m avjud em as- 
ligidan dalolat beradi.
Aqli zaif o‘quvchilar uchun ko‘ruv idrokini boshqa sharoitlarga 
m oslashtirish qiyin. A gar kichik sin f o'quvchilariga tepasi va tagiga 
ega predm etlarni 180 gradusda ag‘darsa bularni u m u m an boshqa 
narsalar deb idrok etishadi. R asm da ko‘rsatilgan tarelka ustidagi 
piyolani ag‘darganda o ‘quvchilar uni shlyapa, qo‘ziqorin deb ayti- 
shadi. Aqli z a if bolalar biron n arsa-b u y u m n in g nom ini aytib darrov 
boshqasiga o ‘tib ketishadi, ularda shu buyum ga qiziqish, uni yax- 
shilab ko'rishga bo'lgan intilishlari yo‘q. Aqli z a if bolalarga nisbatan 
sog‘lom bolalarda to ‘nkarilg an obyektni tanish jarayoni kuzatiladi. 
B a’zi bolalar, avval ko‘z yugu rtirib chiqib n o to ‘g‘ri javob aytisha- 
di. So'ng uni yaxshilab ko‘rib chiqib alohida qism larini topib, uni 
q o ‘ziqorin em as, balki ag‘darilgan piyola deb aytishadi.
Fazoda m o‘ljal olish inson aktivligining m u h im tu rlarid an
biridir. U faoliyatning ko'pgina yo'nalishlari uchun kerak. 0 ‘tgan 
asrda aqli z a if bolalar bilan shug‘ullangan shifokorlar va pedagoglar, 
ularn in g fazoda sust m oslashishini kuzatganlar. Fazoviy buzilishlar 
aqli zaif bolalarda uchraydigan, eng ko‘p tarqalgan va ko‘p uchray- 
digan nuqsonlardan hisoblanadi.
F azoni idrok etish h ar xil nuqsonli a ’zolarnin g turli xil inter- 
m odal aloqalariga asoslanadi. Fazoda k om p onentning to iiq lig i 
ko‘zga ta ’sir etayotgan turli funksiyalarga bog‘liq: uning o ‘tkirligiga, 
perseptiv m aydonga, ko‘z o ‘lchagichga, negaki aqli z a if bolalar bu 
darajaga yetm aydi (T.N. Belovina).
Psixologlar sog‘lom bolalarda fazoni o 'rg an ish n in g 3 asosiy 
bosqichini ajratishadi. S hundan birinchisi bolada h arak atlan ish n in g
paydo bo‘lishi, fazoda faol o 'rn in i egallash, shu bilan boshqalarni 
ko‘rishga qulay b o ig a n holatni egallash. Ikkinchisi, predm et -
h arak atlarin i egallash bilan b o g iiq bo ‘lib, ular obyekt xususiyat- 
larin i va fazodagi o ‘zaro aloqasini kengaytirib o ‘rganishga tu rtk i 
b o ‘ladi. U chinchi bosqich nutq rivojlanishidan bo shlanadi, so‘zda 
fazoviy kategoriyalarni aks ettirish va um u m lash tirish n in g paydo 
bo‘lishi.
Aqli z a if bolalarda ham fazoni bilishning uch asosiy bosqichi 
o'zgacha tartib d a , am m o ju d a kech m uddatlarda o‘tadi. U lar o'z

---

tengdoshlariga nisbatan anch a yuqori yoshlarda h arak atlan ish n i 
o'rg an ish ad i, bu u larn i a tro f — fazoni idrok etish ini kechiktiradi.
Aqli z a if bolalarga xos bo'lgan u y atch an lik va h arak atlar koor- 
d inatsiyasin in g kam ligi, bolaga n isb atan yaqinda turgan n arsalar 
b ilan ko'rib tan ish ish sh akllanishiga teskari ta ’sir ko'rsatadi. Aqli 
z a if bolalarga m aqsadsiz h ara k a tla n ish n in g predm et harakatlarida 
sh ak llanish kam chiliklari va o rtd a qolishlari xos. U larda sinkeneziy, 
to n ik h arak atlan ish kuzatiladi. Yuqori shakllardagi m otor harak at­
la n ish n in g rivojlanm asligi predm et h ara k a tla n ish n i egallashni tor- 
m ozlaydi, bu o 'z o 'rn id a aqli z a if b o lan in g atro f-m u h itd a m o'ljal 
olishiga xalaqit beradi. S h uning uchun, ik k inchi bosqich fazoni 
o 'rg an ish ch o 'zilib ketadi va orqaga suriladi.
Aqli z a if o 'q uv ch ilar uchun orqada qolish va n utq rivojlanishi- 
ning o'zgachaligi u larn in g fikrlashi bilan bevosita bog'liq, ayniqsa 
so'z — m antiqiy fikrlashi. Aqli z a if o'q u v ch ilar o 'z la rin in g n utqlarida 
kelishik q o 'sh im c h a la rin i va bog'lovchilarni n o to 'g 'ri va tushunm ay 
ishlatadilar, bu tu sh u n c h a larn i to 'g 'ri belgilash va u m u m lash tirish n i 
b ilm aslik larid an d arak beradi. Boladagi nuqsonli rivojlanish so'z — 
m an tiq n in g to 'liq bazasini t a ’m inlam aydi.
M aktabgacha bo'lgan davrda psixikaning xususiyatlari fazoviy 
idrok qilish sh ak lla n ish in in g barcha bosqichlarida m u h im bo'lib, u 
aqli z a if bolalarda kam ifodalangan. M aktab ta ’lim i davrida rasm , 
geografiya, qo'l m ehnati va kasbiy ta ’lim d arslarida u larn in g fa- 
zoda m o'ljal olish nuqsonlari yaqqol ko'zga tash lan ad i. Shunday 
qilib, o 'q u vch ilar d a fta rn in g varag'ida, s in f xonasida, jism oniy tar- 
biya zalida, hovlida qiynalib m o'ljal oladilar. K o 'p in ch a ta ’lim n in g
b o sh larida h a rflarn i qatorlarga yozishm aydi, duch kelgan joyga 
yozib qo'yishad i, daftard a m aterialn i kerakli tartib d a joylashtira 
olm aydi. O byektlarni tasvirlashganda, u larn in g kattalig ini sezilar- 
li k attalash tirib y uborishadi, u larn i chapga yoki o'ngga surib yu- 
borishadi (T .N .G o lo v in a, l.A. G roshenkov). O 'q ituvch inin g rasm ni 
qayerga joylashtirish haqida (pastki burchak, o 'rta d a , o 'n g tom onda) 
so'z bilan ta ’riflash i ayniqsa m urakkab vazifa berilganda (tepadagi 
o'n g burchak) o'q uv ch ilard a qiyinchilik tu g 'd irad i. Jism oniy tarbi- 
ya d arslarid a ham bunday dalillarn i keltirsa b o'lad i, o'quvchilarga 
ta rtib bilan turish va zalda berilgan yo'nalish b o 'yicha h arakatla-
25

---

nish m urakkablik qiladi. Aqli zaif yuqori sin f o ‘quvchilari m ehnat 
darslarida andozalarni to ‘g ‘ri joylashtirishga qiynalishadi. Ko‘pincha 
ular buni yaxshi uddalay olishm aydi.
Boshlang‘ich sin f aqli zaif o‘quvchilarning idrok qilishlarining 
boshqachaligi, ularni sujetli rasm larni tom osha qilganlarida bilinadi. 
0 ‘quvchi sujetli rasm ni tom osha qila turib, undagi buyum larni to ‘g‘ri 
ayta olishi va joylashishini aniqlashi, personajlarni aniqlab olishi, 
ularni qanday aloqalar bog‘lab turishi, sharoitni tushunishi kerak.
Sujetli rasm ni tush unish i idrok qilinayotgan tasvirning an aliz 
va sintez qilish sifatiga bog‘liq. A gar bunday fikrlash jarayonlari 
to ‘liq bajarilm asa, qator hollarda — n o to ‘g‘ri ro‘yobga chiqariladi. 
Ta’lim n in g boshlang‘ich bosqichida aqli z a if bolalar rasm ni ko‘ra 
turib, ko‘zga ko‘ringan obyektlarni b etartib sanashga tushishadi. 
U lar birlam chi va ikkilam chi obyektlarni ajratishga qiynalishadi 
(1.1. Budnitskaya, I.M . Solovyov, M .M . Stadnenko). B unda bolalar 
ajratgan obyektlarini m a ’noviy g u ru h larg a um um lashtirm ay, ular­
ning um um iy m azm u n in i idrok etishga u rinishadi. Buni hattoki, 
sujetli rasm sodda va o ‘quvchilarga tushunarlidek b o lg a n d a n ham
ko‘rish m um kin. M asalan: «Birinchi m arta birinchi sinfga» ras- 
m in i ko‘ra turib, o'quvchilar tasvirdagi qiz kiyim larinin g ko'pgina 
qism larini sanashadi, am m o u n ing q o ‘lida portfeli borligini, kalen- 
dardagi «1-sentabr» yozuviga, o‘quvchi qizning m aktabga ketayot- 
ganligiga ishora ham qilishm aydi (N .M . Stadnenko).
N orm al rivojlanayotgan boshlang‘ich sin f yoshidagi 
0
‘quvchilar 
qisqa m uddat ichida sujetli rasm ni ko‘ra turib, tanish predm etlarni 
nom lashadi va ajratishadi. Aqli zaif boshlang‘ich sinf o‘quvchilari esa 
ko‘pincha rasm larni topib olishda va obyektni tasvirlashda xatoga yo‘l 
qo‘yishadi. Bu ularning bilim olish saviyasining pastligidan dalolat 
beradi. N oto‘g‘ri analiz qabul qilinayotgan tasvirni tanib olishga ham
ko‘m aklashadi. Rasm da ko‘rsatilgan alohida obyektlarni to ‘g‘ri tanlab 
olishga to‘g‘ri shakl ajratish katta aham iyat ko‘rsatadi. Faqat shaklgina 
predm etlarni analiz va taqqoslashda yetakchi belgi hisoblanadi. Aqli 
zaif o ‘quvchilar um um iylikni differensiyalashda, alohida va birlikda, 
tekshiruvni davom ettirishda, shakllarni ajratishda qiynalishadi. U lar­
ga fragm entarlik, idrok etishning kambag‘alligi, analiz jarayonlarining 
sust yo‘nalganligi va taqqoslam aslik xos (T.N. Golovina).
26
N

---

Aqli z a if o'quvchilar uchun fazodagi obyektlarning o'zaro alo- 
qasini aniqlash ham qiyin m asaladir. K o'pgina qiyinchiliklar tas- 
virdagi tegishli belgilarni idrok qila olm aslik, tushu nm aslik dan kelib 
chiqadi. H ayratlanarlisi shuki, uzoqdagi n arsalar rasm da kichraytib 
tasvirlanadi. Ba’zi obyektlar.oldingi qatorda tu rg an larin in g qism lari 
bilan to'sib qo'yilgan bo'lishi m u m k in . M asofa chizilayotgan rasm - 
larn in g aniq chegaraga, intensiv ranglarga ega emasligiga soyalarning 
ishlatilganiga, tasvirlarning kichrayganiga ham ta ’sir ko'rsatadi.
Q ator hollarda rasm dagi p red m e tn in g kichraytirilgan tasviri aqli 
z a if o 'q u vchilarni uni u zo qlashg an in i tu shunishga olib kelmaydi.
A gar yugurib ketayotgan k u c h u k n in g panjasi qarshisida tu rg an
egasining oldida ko'rinm ay qolganida aqli zaif o'quvchilar rassom
ku ch u k n i xato tasvirlaganini: u n d a 3 ta panja em as, 4 ekanligini 
aytishadi.
O 'q u vchilar rasm n i unda tasvirlan g an p red m etn in g farqiga, bi- 
rin ch i, ik k inch i, orqa plandagiga aham iyat berishm aydi. Bu ularga 
bir qatordagidek tasavvur beradi. O 'q u vch ilar u ch u n sujetli rasm ­
dagi holatni to 'laligicha anglash, personajlar o'rtasidagi aloqa va 
m u n o sab atlarni aniqlash qiyin. B un d a alohida tasvirlangan perso- 
najlarni tan ib olish k atta aham iy atg a ega. M asalan: o'quvchilarga 
dastu rx o n d a o 'tirg an ona va bola rasm i ko'rsatilgan. Bu yerda ona 
choy ichib o 'tirib d i, o 'g'li esa his-hayajon bilan unga m u h im bir 
narsan i im o -isho ralar bilan tush u ntiray ap ti. D evorda rasm osilib 
tu rib d i. Polkada soat turibdi.
Qayd qilin ish ich a o 'q u v ch ilar rasm dagi personajlarni ajratib 
tan im a y global tu sh u n g a n d a (qiz va bola sifatida) unda rasm - 
n in g sujeti bunday kechadi: «Qiz va bola choy ichib o 'tirishibd i»
yoki «Qiz d asturxon d a o 'tirib choy ichayapti, bola soatga qara- 
yapti». Bu ifodada bo lan in g k o 'tarilg an qo'li xato ifodalanib , im o - 
ishora sifatida em as, balki c h iro q n i yoqishga bo'lgan harakatd ek 
k o 'rilad i. A gar onan i b ir ayol, bolani esa begona sifatida ko'rishsa 
o 'q u v ch ilarn in g tasviri bunday b o 'lad i: «Ayol va bola d asturxon d a 
o'tirish ibd i». A m m o agar ayolda o n a n i, bolada o 'g 'lin i ko'rishsa 
rasm n in g to 'g 'ri interpretatsiyasi yuzaga keladi. «O na o'g'li bilan 
choy ichayapti. O 'g'li o 'q ish d an qaytib keldi. O nasiga qiziq narsa 
haqida gapirib berayapti».
27

---

Aqli zaif o ‘quvchilarning sujetli rasm ni anglab yetishi ko‘pincha 
uning m azm uni va kom pozitsiyasiga bog'liq. O byektlar soni ko‘p 
bo'lganda, m arkaziy obyekt bo ‘lm agan obyektlar uchraganda, per- 
sonajlar va ularn in g tashvishlari shu holatni ham butunligicha qabul 
qilishni qiyinlashtiradi. B unda o'quvchilar egallagan bilim lari, ular- 
dan foydalana olishi, diqqatni jam lab rasm ni uzoq tom osha qilishi 
asosiy rolni egallaydi.
O lingan m a’lum otlar shundan dalolat beradiki, aqli zaif 
o ‘quvchilar bilan m axsus ta ’lim olib borilganda u larn in g nutqi va 
fikrlashi, boshqa psixik jarayonlari, ko‘rib idrok etishi yaxshilana- 
di, vaholanki, qilingan ishlar sezgi nuqsonlarini korreksiyalashga 
yo'naltirilgan boMadi.