Ko‘rgazm a-obrazli tafakkur
Bola anglash faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishda tafak
kur m u h im rol o ‘ynaydi. Bola rivojlanishining m a ’lum bir bos-
qichida unga m a’lum turdagi faoliyat xos bo‘ladi.
Ilk yoshda ta fa k k u r sh a k lla n ish id a asosiy o 'r in n i m u lo -
qot, p redm etli faoliyat egallaydi (L .S.V igotskiy, A.V. Z o p o ro -
je ts, A .N .M o n ste v ,
D.B. E lkonin).
H ozirgi vaqtda m a sh h u r
psix olo g larn ing t a ’k id lash ich a, b olalarda
m aktab g ach a yoshda
ko ‘rg az m ali-h a rak a t, ko‘rg az m ali-o b ra zli va so ‘z -m a n tiq tafak-
kuri rivojlanadi. Bu ta fa k k u r sh ak llari ontogenez ja ra y o n id a bir-
biri bilan a lm a sh in a d i, a m m o b irin ch i ko‘rg a z m ali-o b ra zli tafa k
k u r h iso b lan ad i. U bola rivojlanishi jara y o n id a , u lar to m o n id an
ijtim oiy m ala k ala rn i egallash orqali sh a k lla n ad i. Bola ta fa k k u r
rivojlanishida k a tta la r asosiy o ‘rin n i egallaydi, u lar ta fa k k u rn i
o ‘qitish va tarb iy alash orqali rivojlantirishi kerak.
B olalarda ilk
yoshda k o 'rg az m a li-o b ra zli ta fa k k u rn i o ‘rganish bilan L.S. N o
voselova sh u g 'u lla n g a n . U bola ta fa k k u rin in g rivojlan ishi b u tu n -
lay un i p red m etli faoliyati sh a k lla n ish i jaray o n i bilan bog‘liq deb
ko‘rsatgan. B olada p re d m e tlilik n in g paydo boMishi u lar to m o n i
d an in so n iy faoliyat u su llari va am alga o sh irish m o tiv larin i egal
lash yo‘li orqali am alga oshadi.
Aqli zaif bolada aks ettiruvchi faoliyatning farqli xususiyati unda
bilish faoliyatlarining buzilm aganiigi hisoblanadi. Bu eng avvalo
um um iy va vositali b ilim n in g buzilishidir.
M aqsadga qaratilgan faoliyat sifatida tafak k u r h a r doim m a ’lum
m u am m on ing yechim i sifatida yuzaga chiqadi.
Aqliy m asalalarni yechish jarayoni bir nechta bosqichlarga ega:
m asala shartin i tu sh u n ish , savol qo'yish, yechim ehtim oli farazini
yaratish, yechim ni topish va uning to ‘g‘riligini tekshirish. Barcha
fikrlash jarayonlari o ‘zida shaxsning qobiliyatlari, bilim va m alaka-
larini
ochib beruvchi ixtiyoriy, m aqsadga qaratilgan faoliyatlari-
ni am alga oshiradi. Aqliy m asalalarni yechish aqli z a if bolalarda
b oshlang'ich davrdayoq m u h im qiyinchiliklarga olib keladi. U lar
k o'pin ch a m asalani n o to ‘g ‘ri anglaydi, uni qisqartiradi yoki buzadi.
Shu tariqa, avval bo shdanoq, m aqsadga qaratilgan tafak k u r buzil-
32
V
g an va u boshqaruvchi vazifani boshqara olm ay qoladi. Y echishning
keyingi bosqichlarida k am c h ilik la r kuzatiladi. Q o‘lIanilayotgan
yechish usullari n oto 'g'ri va sam arasiz bo'ladi. M asalani yechish
jaray o n id a qo'yilgan
m aqsaddan chetga chiqish, m u am m o n in g qay-
sidir xususiy to m onida to 'x ta b qolish kuzatiladi. Yechish jarayonida
k o'p in ch a xatolar va tek sh irish lar m ajm uyiga olib keladi. Tekshirish
z a ru r bosqich sifatida qabul qilinm aydi.
O lingan
natijalar b o sh lan g 'ich
m a ’lum o tlar bilan bog'liq
b o'lm aydi. T afakkurning past m ahsulligi aqliy m asalalarni y echish
n ing barcha bosqichida k o 'rin adi.
Y uqorida keltirilgan m a’lu m o tlar asosida aqli z a if bolalarga o 'z
faoliyatini tash kil etishga, aqliy jara y o n n in g bosqichi to 'la q o n li
o 'tish ig a yordam berish kerak.
K o'rg azm ali-o b razli ta fa k k u r uch u n o b razlar bilan aqliy faoli-
yat natijalari, tasavvuri orqali aqliy m asalalarn i yechish xarak terli
hisoblanadi.
H aqiqiy hayotdagi pred m etlar obrazini tah lil qilish,
ichki nutq
yordam ida am alga oshiriladi. M e’yorda rivojlanayotgan bolalarda
ko'rgazm ali-o brazli tafakk u r asosan m aktabgacha yoshda rivojlana-
di. Aqli z a if o'quvchilarda tasavv u r etilayotgan va idrok etilayotgan
p redm etlarn i analiz va sintez q ilish n in g rivojlanganligi kuzatiladi.
U larn in g d’iqqatini pred m etlarn in g m avjud b o 'lm ag an xususiyatlari,
yorqin ko'zga tash lan ad igan belgilari to rtadi.
M axsus m aktab o'quvchilarida alo h id a p red m etlar va predm etli
h olatlarn i so'z bilan tavsiflashda q iy in ch ilik lar kuzatiladi. Bu toi-
fa o 'q uvch ilar o'zlariga tan ish p red m etlarn i q aram a-q arsh i qo'yib,
u larn i taqqoslashda ularnin g u m um iy xususiyatlaridan asosiysini
an iqlash im koniyatiga ega em as. U larda tasavvurga ko'ra taq qo s-
lash vazifasini tu sh unm aslik kuzatiladi. O 'quvchilar so'zn i
erkin
ravishda qo'llay olmaydi. T.A. Pratsko aqli z a if bolalarda topish-
m oq m ateriali asosida so 'zli-o brazli m asalalarn i yechish xususiyat-
larin i o'rgangan. U ning an iq lash ich a, to p ishm o qni tu sh u n ish n in g
b oshlan g'ich bosqichida o 'q uvch ilar u n in g javoban ifodasini topgan
so 'zlarn i ajratadi. N utqning tasviriy vositasi ular uchun tu sh u n a r-
sizligicha qoladi. A m m o aqli z a if o 'q u v ch ilarn in g aqliy faoliyatini
ko'rgazm ali vositalar yordam ida faollashtirish m um k in. M aktab
33
sharoitida o'qitish jarayonida ko'rgazm ali-obrazli
tafakk ur rivojla-
nadi. Obyektlarni aqliy an aliz qilish m aydoni kengayadi, tasav-
vur roli kengayadi, m avhum lashtirish qobiliyatining rivojlanishida
aham iyatli siljishlar kuzatiladi, 1-sinfdan 5-sinfgacha ko'rgazm ali-
obrazli tafakk ur rivojlanishida ijobiy d in am ika kuzatiladi. Shu bi
lan birga aqli zaif o'qu v chilarn in g ko'rgazm ali-obrazli tafakkuri
sog'lom teng do sh larinik id an b aribir pastligi aniqlangan. K o'pgina
aqli zaif o'quvchilarda m urakkab hayotiy m alakalar bilan bog'liq
bilim va tasavvurlari orqali am alga oshiriladigan aqliy faoliyatlarida
yetarli darajada um um lashtirishga erishm aydilar. B uning oqibatida
ular aqliy m asalalarni yechishda so'z m a ’nolaridan
erkin foydalana
olmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
