Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Tafakkur operatsiyalarini aytib bering.
36
N

---

2. Aqli zaif bolalarning ko'rgazm a-obrazli tafakkur xususiyatlari.
3. Aqli z a if bo lalarn in g ko‘rg azm a-harak atli tafa k k u r xususiyat­
lari.
4. Aqli z a if bolalarn in g so‘z — m antiq tafak k u ri xususiyatlarini 
ochib bering.
2.3. Aqli zaif bolalar xotirasi
X otira - bu individ tajribasinin g eslab q o lin ishi, saqlanishi va 
kelgusida qayta tik lan ish i. X otiraga, shuningdek, u n utish h am k ira ­
di. Bu jaray o n lar faoliyatda shakllanadi.
M aterialni eslab qolish, hayot faoliyati jarayonida individual 
tajrib an ing to ‘planishi bilan bog‘liq. Eslab qo lin g an n i kelgusida 
qo'llash uch u n qayta tik lash i zarurdir. F aoliyatdan m a ’lum bir m a- 
terialn in g tu shib qolishi u n i unutishga olib keladi.
Aqli z a if bolalar xotirasi sog‘lom bolalar xotirasidan b irm u nch a 
farq qilinadi. Savol tu g ‘iladi: Aqli z a if bolalar xotirasi rivojlanadim i? 
H a, aqli z a if bolalar xotirasi ham rivojlanadi, qachonki korreksion 
ishlari e rta boshlansa va to ‘g‘ri yo‘lga qo ‘yilsa. M a ’lum ki, xo tiran in g
rivojlanishiga bir qan ch a an alizato rlar o^z ta ’sirini o ‘tkazadi (ko'rish, 
eshitish, t a ’m bilish, sezish). U shbu an alizatorlarga tayangan holda 
ish tash k il etilishi aqli z a if b o lalarn in g xotirasini rivojlantiradi.
M atem atik a, on a tili, o ‘qish, m eh n at, rasm kabi darslarda b ar­
cha an alizatorlarga tayangan holda ish olib borilishi bolaning rivoj­
lanishiga ijobiy t a ’sir etadi. Ya’ni aqli z a if bolaga tushuntirilayotgan
m avzu o ‘qittirilsa, yozdirilsa, ko‘rsatib berilsa, iloji bo'lsa shu p re d ­
m et bolaga his qild irilsa (ushlasa), predm et m azasi aniqlansa bolada 
predm et haqida m a ’lum ot kengayadi, bu esa u zoq m uddatli xotirani 
rivojlantiradi.
Aqli z a if bolalar m aktabida ta ’lim jarayoni asosan takrorlash 
usuliga tayangan holda olib boriladi. Y ilning bo shida o ‘quvchi m ak- 
tabga kelganda ko‘p narsa yoddan chiqadi, o ‘qituv chin ing vazifasi 
o'tilg an m aterialn i esga tu sh irish , m a ’lum bir vaqt ichida (taxm i- 
nan bir hafta) m ate ria lla r tak ro rlan ad i. T akrorlash ish larid an so‘ng 
yangi m avzuga o ‘tiladi. T akrorlash ishlarin i olib borish jaray o n id a 
shunga e ’tibor berish lozim ki, o ‘qituvchi bitta m etoddan foydalani- 
shi m u m k in em as, bitta m eto d d an foydalanish aqli z a if o ‘quvchini
37

---

charch atib qo ‘yadi. Shunday m etodlarni tan lash kerakki, ushbu m e- 
to d lar bolaning ortiqcha toliqishiga im kon berm aydi. Faqat shunda- 
gina o'qituvchi o 'z oldiga qo'ygan m aqsadiga erishadi.
Aqli z a if bolalar xotira xususiyatlarini bir qancha olim lar 
G .Y .Troshin, L.V.Zankov, B .I.Pinskiy, G .M .D u ln e v va boshqalar 
ilm iy-tadqiqot sifatida o'rganganlar. T adqiqotlarda ko‘rsatilishicha, 
aqli z a if bolalarning darajalariga qarab, xotira xususiyatlarini 
rivojlantirish m um kin. Psixologiyadan m a’lum ki, inson xotirasini 
rivojlantirish uchun avvalam bor uning barcha bilish jarayonlari us- 
tida ish olib borish lozim.
M aktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar xotirasini birm un cha 
rivojlantirish uchun m ayda qo'l m otorikalarid an foydalanish sam a- 
rali natija beradi. M ayda qo'l m o to rik alarin in g rivojlanishi u lar­
ning nutqiy nuqson larin i va bilish jarayo n larin i rivojlantiradi. F ro n­
tal va individual m ashg 'u lo tlard a bilish jarayonlari rivojlantiriladi. 
Bu m ashg'ulotlarda bolalarni h ar tom o nd an rivojlantirishga e ’tibor 
beriladi. Bolalarda ixtiyoriy xotiradan ixtiyorsiz xotiraga o'tish 
uchun bir qancha vazifalar am alga o shiriladi. Bular: plastilind an
biror pred m etni yasash, yasash vaqtida p lastilindan to 'g 'ri foydala­
nish, ya’ni gigiyenaga rioya etish, plastilin ran g in i to 'g 'ri tan lash , 
ran g lar uyg'unligiga e ’tibor qilish m alak alarini shakllantirish ham
x o tiranin g rivojlanishiga ijobiy ta ’sir etadi.
Individual m ash g 'u lo tlard a bo lalarn in g nafaqat nutq nuqsoni 
ustida balki xotira tu rlari ustida ham ish tash k il etiladi. C hu nk i 
bo lan in g nutqiy nuq so n in i b a rta ra f etish vaqtida bola berilayot- 
gan vazifani yodda saqlashi lozim , bu nd a asosan uzoq m uddatli 
xotiraga e ’tib or beriladi. Logoped ishni tash k il etish vaqtida b o la­
nin g individual xususiyatlariga alohida e ’tibor berib, m ash g 'u lo tn i 
tash k il qiladi. D em ak, m ash g'u lot bo lan ing bilish xususiyatlariga 
va n u tq in i rivojlantirishga qaratilgan bo'ladi. Aqli z a if bolalarda 
barcha ishlar sam arasi asosan takrorkishga bog'liq. V azifalarni bir 
necha m arta takro rlash vaqtida o 'tilg an to p sh iriq lar bo lan in g xoti- 
rasida olib qolinish iga ko'm ak beradi.
M aktab yoshidagi aqli z a if bolalar xotirasi ustida ish olib borish 
vaqtida tasavvurga ham e ’tibor beriladi. M a’lum ki, tasavvurning 
rivojlanishi xotiraga ham bog'liq. Am aliyot shuni ko'rsatadiki, inson
38

---

xotirasi qanchalik yaxshi rivojlansa, bu un in g barcha bilish jarayon- 
lariga (tafakkur, tasavvur, idrok, xayol kabilar) ijobiy natija beradi.
Yuqori sin f o'quvchilari bilan b o sh lan g 'ich s in f o'quvchilari xoti- 
rasin ing orasida ham k atta farq bor. B o shlang'ich s in f o'quvchilari 
xotirasi rivojlanishi ilk bo sqichlarida ish olib borilsa, yuqori sin f 
o 'quvchilari xotirasi ustida ish lar olib borilgan bo'lib, o'qituvchi aso- 
san u larn in g uzoq m uddatli xotira sifatiga e ’tib o r bera boshlaydi.
Aqli z a if bolalar bilan ishlash natijasi shuni ko'rsatdiki, u larn in g
xotirasi hajm jih a td a n rivojlanishi orqada qolgan bo'ladi. X otiraning 
asosiy xususiyatlaridan biri bu u n in g hajm idir. Aqli zaif b o lalar­
ning xotira hajm i qisqa bo'ladi. Bolalarga b ilim berish vaqtida ular 
m a’lum otni ju d a oz m iqdorda esda olib qoladilar. Shuning uchun 
ular egallashi lozim bo 'lg an m aterialn i kam o'zlash tirad ilar. Bu esa 
o'qituvchi dars o 'tish vaqtida beriladigan m aterialn in g hajm iga ham
alohida e ’tibo r ajratishini talab qiladi. X otira hajm i q an ch a rivojlan­
sa, bu u larn in g bilim olish m alak alarin i rivojlantiradi.
X otira hajm ini rivojlantirish uchun b o lan in g individual xususi­
yatlari inobatga olinadi. A gar aqli z a if bolada bilish jaray o n lari- 
ning pasayishi bilan birgalikda u n d a nutqiy nu q so n n in g bir qancha 
qo'pol b uzilishlari, shu bilan birgalikda tu tq a n o q lik yoki bo'lm asa 
eshitish id ro k in in g pasayishi birgalikda kelsa, bu bola bilan ishlash 
jaray on ida barcha nuqsonlari inobatga olinadi. Ya’ni bunday bola­
ning xotirasini rivojlantirish uch u n u n in g bilish jarayoniga va e sh i­
tish xususiyatiga tayangan holda ish lar tashkil etiladi. 0 ‘qituvchi 
aqli z a if bolalar haqidagi bilim i bilan eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalar haqida ham m a ’lum otga ega bo'lishi lozim . C h u n k i bunday 
bolalar m ujassam nuqsonli bolalar sanaladi.
Bugungi ku nd a inklyuziv ta ’lim n in g jo riy etilishi m a’lum bir 
nuqsonga ega bo'lgan bolalarn in g ta ’lim olishiga katta yordam b e ­
radi. A sosan ko'rishida nuqsoni bo 'lgan , eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalar sog'lom bolalar bilan ta ’lim olish huquqiga ega bo'ladilar. 
Aqli z a if bolalar ham b u n d an m ustasno em as.
Aqli z a if bolalar m aktab ida yuqori sin flard a bo lalarn in g biror- 
bir hunarga ega b o'lishi uchu n m ehnat darslari tash k il etilgan. Bu 
darslar o 'quvchilarni nafaqat b iror-bir hunarga, shu bilan birga 
u larning bilish jarayonlariga ijobiy ta ’sir o 'tk az a d i, sababi bola ish-
39

---

lash davom ida bir qancha ruhiy jarayonlardan foydalanadi, ju m la- 
d an xotiradan ham . D ars vaqtida o'quvchilar ham bilim oladilar, 
h am ishlash vaqtida u larn in g bilish jarayonlari rivojlanadi. Aqli zaif 
bolalar bilan qancha erta ish tash k il etilsa, bu ularning bilish jara - 
yonlariga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi.
Uzoq vaqt davom ida aqli zaif bolalar xotirasi m exanik ravishda 
rivojlangan deb yuritilardi. Hozirgi kunda olib borilgan tadqiqotlar 
shuni ko'rsatdiki, aqli zaif bolalar xotirasi m exanik ravishda rivojlan- 
m agan, chunki m exanik xotira rivojlanishi uchun ham an aliz-sintez 
m alakalari yaxshi shakllangan bo'lishi kerak. Aqli z a if bolalarda 
esa analiz-sintez m alakalari rivojlanishi bir qancha orqada qolgan 
bo'ladi.
Tadqiqotlarga qaraganda aqli zaif bolalar xotirasi o 'n b ir va o 'n
ikki yoshda biroz rivojlanar ekan. O 'n uch va o 'n to 'rt yoshlarda esa 
aqli z a if bolalar m ustaqil ravishda m antiqiy tush u n ch alard an foy- 
dalan ish lari m u m kin , o 'n besh yoshlarda esa aqli z a if bolalarning 
m aterialni eslab qolish qobiliyati sog'lom bolalarga yaqinlashadi. Bu 
shun dan dalolat beradiki, dem ak aqli zaif bolalar bilan olib borila- 
digan ishlar o'z vatqida to 'g 'ri va aniq yo'lga qo'yilsa, bu u larn in g
rivojlanishiga yordam beradi. D efektologning asosiy m aqsadi esa 
aqli z a if bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olib, korrek- 
sion ishlarni tashk il etishdan iborat.
X ulosa qilib shuni ta ’kidlash lo zim ki, aqli z a if bolalar xotirasi 
h am rivojlanadi, faqatgina aqli z a if b olalarning o'ziga xos x ususi­
yatlarin i hisobga olish lozim . Aqli z a if bolalar xotirasini tekshirish 
uch u n «10 ta so 'zni yod olish» m etodikasi, «L.V. Zankov» m e to ­
dikasi, «Voqealar ketm a-ketligin i aniqlash» m eto dik alari tavsiya 
etiladi.