Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya



Download 0,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet23/113
Sana21.07.2022
Hajmi0,51 Mb.
#834348
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   113
Bog'liq
fayl 432 20210423

Savol va topshiriqlar
1. Aqli zaif bolalarda shaxsiy sifatlarning noto'g'ri shakllanish 
sabablarini aytib bering.
2. Shaxslararo m unosabat deganda n im a n i tushunasiz?
3. Shartli, real va referent- g u ru h la rn i tushuntirib bering.
4. Aqli zaif bolalarning shaxslararo m unosabatlari xususiyatlari 
n im a la rd a n iborat?
5. Aqli zaif bolalarning emotsional rivojlanish xususiyatlarini 
ochib bering.
6. Aqli zaif bolalardagi o'zlariga baho berish xususiyatlarini ay­
tib bering.
7. Shaxs va shaxslararo m unosabatlarni qaysi m etodikalar bilan 
o ‘rganish m u m k in ?
8. Aqli zaif bolalarning o'qish, m eh n a t faoliyatlarini aytib b e ­
ring.
Tayanch so‘zlar va tushunchalar
1.
S h a x s 
— jam iyatda m a ’lum o'ringa, o ‘z fikriga ega bo'lish.
2. 
Shaxslararo munosabat 
— kishilar orasidagi turli darajadagi, 
turli shakldagi m uloqotlar tizimi.
3. 
Jam oa 
— bir necha kishining m aq sad birligi asosida jipslashu-
vi.
4. 
Rasm iy guruh 
— jam iyat t o m o n id a n ta n olingan bolalar, 
o'quvchilar, talabalar guruhlaridir.
5. 
0 ‘z -o ‘ziga baho berish 
— shaxsning o 'z imkoniyatlariga baho 
bera bilishi.
6. 
D e-G reyefe uslubi 
— o'z-o'ziga b ah o berish uslubi.


II b o lim . S U R D O P S IX O L O G IY A
IV bob. S U R D O P S IX O L O G IY A N IN G
N A Z A R IY A S O S L A R I
4.1. Surdopsixologiya fani hamda uning metodlari mohiyati
Surdopsixologiya psixologiyaning maxsus bo'limi bo'lib, eshi­
tishida nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatining shakllanish xususiyat­
larini tahlil qilishni ko'zda tutadi.
Surdopsixologiya predmeti eshitishida nuqsoni mavjud shaxs- 
lar ruhiyatining o'ziga xosligini o'rganish va turli murakkablikdagi 
nuqsonlar yo'llarini aniqlashni qam rab oladi.
Surdopsixologiya vazifalari rus surdopsixologi T.G. Bogdanova 
tom onidan quyidagicha belgilanadi:
• eshitishida nuqsoni mavjud shakllarning ruhiy rivojlanishning 
um um iy va maxsus qonun-qoidalarini aniqlash;
• eshitishida nuqsoni mavjud shaxslar bilish faoliyatining rivoj­
lanish xususiyatlarini o'rganish;
• ular shaxsining rivojlanish xususiyatlarini tadqiq etish;
• eshitishida nuqsoni mavjud shaxslar ruhiy rivojlanish xususi- 
yatlarining psixologik korreksiyasi va diagnostikasi m etodlarini ish- 
lab chiqish;
• eshitishida nuqsoni mavjud shaxslarga pedagogik t a ’sir usul- 
larni psixologik asoslash.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan shaxslar ruhiy xususiyatlari X IX asr 
o'rtalaridanoq pedagog va shifokor-psixologlar e ’tiborini o'ziga jalb 
etib kelgan. V.I. Fieri, F.A. Ostrogradskiy, I.M. Logovskiy, F.A. Rau 
kabi o lim larning pedagogik faoliyati va tadqiqotlari surdopsixologi- 
yaning rivojiga katta hissa qo'shgan. U larning ilmiy ishlarida eshi­
tishida nuqsoni bo'lgan bolalarning ruhiy xususiyatlarini kuzatish va 
aniqlashga doir fikrlar beriladi. Xususan, V.I. Fieri eshitishida n u q ­
soni bo'lgan bolalar harakat ko 'n ik m alar xususiyatlarini t a ’riflab, 
noto'g'ri koordinatsiya, h arakatlarning ishonchsizligi kuzatilishini 
ta ’kidlaydi.
L.S.V igotskiy genetik tam o yillar ta h lili asosida eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalar ru h iy a tin in g xususiyatlarini yoritib be-
70
V


radi. K a r b o la n in g rivojlanishi ijtimoiy sharoiti psixologik yangi 
holatlar k u z a tilish in i asoslashin i e ’tir o f etadi. L. Vigotskiyning 
fikr-m u lo hazalari m axsus p e d a g o g ika nin g rivojiga k atta his- 
sa qo 'sh d i, rivojlanishida nuqsoni mavjud bo lalarn i tab aq alab
o'qitish m u a m m o la rig a o 'z g a ch a q arash im k o n in i beradi. U ning 
nazariy t a ’limoti e sh itishid a nuqsoni bo 'lgan b olalarni k om pen sa- 
tor im k o n iy atlarin i tad q iq etuvchi e ksp erim ental psixologik tad - 
qiqotlarga stim us sh aro itid a t a ’sir etgan. L.S. Vigotskiy safdoshlari 
L.K. Z an k ov va Sh.M . Solovyov rivojlanishida nuqsoni mavjud 
x usu san esh itish id a n u q so n i bor bolalar id ro k in in g xotirasi va 
nutqi rivojlanish xususiyatlarini o'rganuvchi psixologik tadqiq otla r 
o 'tkazd ilar. X u su san, K.l. Veresotskaya esh itishid a nuqsoni bo'lgan 
bolalarni p re d m e tla rn i idrok etish, L.V. Z a n k o v va D .R .M a y n s
ko 'rg azm ali m a te ria ln i eslab qolish m ala k asini, M .M .N u d e lm a n
kar o 'qu v c h ila r ta s a v v u rla rin i, Z .S .B e y n ko'ruv id ro k in in g kon- 
stan tlig ini, N . I . S h i f e shitish id a nuqsoni bo 'lg an bo lalarn i rang- 
larni idrok etish xususiyatlari, M.Y.Votsev ka r o 'q u v c h ila rn in g
yozma nutqi va o'qish m ala k a la rin i tad q iq etganlar. O lim lat t o ­
m o n id a n olib b orilgan ta d q iq o tla r eshitishida nuqso ni bo'lgan 
bolalar eshituvchi yoki aqli z a if bolalar bilan o 'z a ro qiyoslashib 
teksh irilar edi. B und ay yondashuv barch a kategoriyadagi bolalar 
bilan sartiarali ishlash im k o n in i beruvchi tavsiyalar ishlab chiqish 
i m k o n in i b e ra r edi.
E shitishida n u q son i m avjud bolalar ru h iy a tin i o 'rg a n is h d a
psixologiyaning asosiy va yordam ch i m eto dla ri q o 'llaniladi. 
Asosiy m eto d la ri tu rk u m i k u zatish va psixologik e ksperim e nt 
m eto d la rin i q a m r a b oladi. Yordam chi m e to d la r faoliyat n a ti ­
jala rin i tahlil qilish, test m etod i, a n k e ta m e to d la r in i o'zid a 
na m o y o n qiladi. Surdopsixologiyada kuzatish m etodi hodisal- 
a rn in g keng doirasi m u nosa b a tig a ko'ra q o 'lla n ila d i. E shitishida 
nuqsoni bo 'lgan b o lalar m axsus psixologiyasida bu m eto d katta 
aham iy atg a egaligini t a ’kidlash joizdir. K uzatish p redm eti faoli- 
ya tning tashqi k o m p o n en tla ri — ha ra ka t, nutqiy ak t, p a n to m i-
ma va m im ik a n i n g o'ziga xosligi, vegativ reaksiyalarning yuzaga 
kelishi bo'lishi m u m k in . B u n da bolalar xulqiga kuzatuvch i mav- 
judligi salbiy t a ’sir ko'rsatishi, u n in g tabiiyligi buzilishi m u m -
71


kin. Yuqorida t a ’kidlangan holat amalga oshmasligi u c h u n (kino; 
video syomka) qayd etuvchi a p p aratn i q o ‘llash yaxshi natija Ы -
radi. Xulosa va u m u m la s h m a la rg a zaruriy m aterial olish uchun 
b olala rn in g turli faoliyatda o ‘yin, o ‘qish, uy vazifalarini bajar- 
ish, takrorlanuvchi, o ‘zgaruvchi sharoitlarda kuzatish m aqsadga 
muvofiqdir. Bola nutqiy rivojlanishining u m u m iy sharoitida ku- 
zatilayotgan h o d isa la rn in g xususiy to m o n la rin i aniqlash im koni 
yuzaga keladi. Eshituvchi o n a va kar bola m uloqotini o 'rg an ish d a
kuzatish m etodin i q o i la s h g a do ir A m e rik a psixologlarining tad q - 
iqotini keltirish m u m k in . Kuzatish m e to d in in g am aliy a h a m iy a- 
tini a m erikalik o lim la rd a n D. P lapinger va R. K re tc h m e rla r o'z 
ilmiy ishlarida yoritib, eshitishida m u am m o si b o i g a n bolalar bi­
lan o n a la rn in g m u lo qot shakli, m uloqot u c h u n sha rt-sh a ro itla r 
(bo lan ing tashabbusi bilan, yoki o n a n in g tashabbusi bilan yuzaga 
kelganligi) o ‘rganiladi. U la r 13 oy m obaynida turli sharoitda on a 
va bola o'zaro m u n o sa b a tin i video registratsiya yordam ida ku- 
zatganlar. Registratsiya turli holatlarda va k u n la rd a olib boril- 
gan. O lim lar quyidagi k o 'rsatkichlar bilan qiziqqanlar: k im n in g
tashabbusi bo 'yich a m u loqotga kirishildi, nutqiy m uloqot doirasi 
va xususiyatlari qay tarz d a am alga oshdi (gap turi: so'rov, undov, 
buyru q , his-hayajon). O lim lar b a ’zi sharoitlardagi m u lo q o td a ona 
tashabbuskor b o i g a n i n i (kitob o'qish, kesma alifbo bilan ishlash) 
kuzatishgan. Bola tash ab b usk o r b o i g a n holatlarni h a m (o'yin choq
o'yn ash) kuzatganlar. Turli sharoitlarda m uloqot m iq d o r va sifat 
j ih a td a n farqlangan holatlari na m oyon b o i d i . Psixologik ekspert 
ha m psixologiyada aham iyatga m olik m eto d la rid a n biri sanaladi. 
Surdopsixologiyada psixologik e ksperim ent m etodi m u h im o ‘rin 
tutad i. Bu m eto d te k sh iru v c h in in g ijodiy yondashuvini ko‘zda 
tu ta d i va inson xulqidagi o ‘zgarishlarni qayd etadi. E ksperim ental 
tadq iq o t bir qa n c h a b osqich lardan tashkil topadi: m aqsa dni belgi- 
lash, bu tadqiqot gipotezasini k o 'z d a .tu tad i; rejalashtirish; tad q i- 
q o tn i o ‘tkazish; statistik g ipotezalarni tek shirishni ko'zlovchi nati- 
ja la r tahlili; xulosa c hiqarish eshitishida nuqsoni bor bolalar bilan 
psixologik tad q iq o tla rn i o ‘tkazishda m u h im h olatlarni hisobga 
olish darkor. Eshitishida nuqsoni b o i g a n bola berilgan to p sh iriq n i 
tu sh u n g a n lig in i nazo rat qilish talab etiladi. Bu ja ra y o n n i yengil-
72
s


lashtirish u c h u n im o -is h o ra n u tq id a n foydalanish yaxshi sam ara 
beradi. S h u n ing dek , surdopsixologiyaning bu m e to d in i qo'llashd a 
ko'rgazm ali n am oy ish etish, so'zlashuv m e to d la r id a n birgalikda 
foydalanish k a r b o lan in g unga b erilgan to p sh iriq n i to 'liq tushu- 
nishiga sabab bo'ladi. K a r bola b irin c h i to p sh iriq n i tu sh u n ib ba- 
jarga ch , ik k in c h i to p sh iriq q a o 'tis h m u m k in . Tadqiqotchi tad- 
qiqotni o 'tk a z is h ja ra y o n id a kar b o la n in g xulqiga t a ’sir o 'tk azad i. 
Eshitish id a n u q son i bo'lg an b o lalar b ilan ishlashd a bu im kon i- 
yatni hisobga olish darkor, tek sh iriluv ch ilar g u r u h in i tanlashga 
ha m k a tta e ’tibor berish darkor. B o la n in g t a ’lim -ta rb iya sharoiti, 
e s h itish n in g buzilish vaqti va darajasi e s h itis h n in g buzilish sa- 
babi u n d a m avjud n u tq sh akllari (og'zaki, yozm a, daktil, im o - 
ishora), o 'z la sh tirish darajasi, oila tipi hisobga olinadi. Sog'lom
va e sh itish ida nuqso ni bo 'lg an bo lala rn i qiyosiy o 'rg an ish uch un 
yosh tam oy ilig a k o'ra o lin a d i, tek shirilu v c h ila r bir yoshda b o i i s h i
kerak. Bu u la r n in g ru h iy rivojlanishini qiyosiy o 'rganishg a yor­
d a m beradi.
K a r o 'q u v c h ila r psixologik xu su siy a tla rin i o 'rg a n is h d a psi­
xologik e k s p e r im e n tn in g b a rc h a t u rla rid a n foydalaniladi. Bu 
lab o ra to r e k s p e rim e n t va tabiiy e k s p erim e n t tu rla rin i o'ziga 
jam layd i. 
L a b o r a to r
e k s p e rim e n td a
o 'rg an ilay o tg a n
ho disa 
q a t ’iy n a z o ra t qilinad i. Tabiiy e k s p e rim e n ta l k u z a tis h n in g ijo- 
biy q irra la ri va e k s p erim e n t qirra la ri jip slashad i va na m o y o n
b o'lad i. K u z a tu v m e to d i esh itish id a n u q so n i b o 'lg an b o la ­
larn i o 'r g a n is h d a ijobiy sa m a ra b e rm o q d a . Bu m e to d y o rd a ­
m ida 
te k s h irilu v c h in in g
n afa q a t 
b ilim i, 
m alakasi, 
balki 
u n in g sh a k lla n is h holati h a m o 'rg a n ila d i. S hu n in g d e k , kom bi- 
n atsiy alan g an n u q s o n la r (eshitish bu z ilishi, ru h iy rivojlanishi 
o rq ad a q o lg an va aqli zaiflik) o 'rg a n is h va a n iq la s h d a h a m m u h im
s a m a ra b eradi. Ta’lim iy e k sp erim e n t m ax su s psixologiyada keng 
o 'r in d a q o 'lla n ila d i. T.V. Rozonova va L.I. Tigronova shu m e to d n i 
q o 'lla g a n holda e s h itish id a n u q so n i b o 'lg a n b o lala r bila n sog'lom
b o la la rn in g r u h iy x ususiy a tla rin i teksh irg an lar. Y ordam chi to p - 
shiriqlar vositasida faoliyat natijalari t a h lili m u h im o 'r in tutadi. 
Ruhiy rivojlanish b o sq ic h id a b o lala r faoliyati natijalari tahlili 
m u h im o 'r in tu tadi.
73



Download 0,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   113




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish