Savol va topshiriqlar
1. Aqli zaif bolalarda shaxsiy sifatlarning noto'g'ri shakllanish
sabablarini aytib bering.
2. Shaxslararo m unosabat deganda n im a n i tushunasiz?
3. Shartli, real va referent- g u ru h la rn i tushuntirib bering.
4. Aqli zaif bolalarning shaxslararo m unosabatlari xususiyatlari
n im a la rd a n iborat?
5. Aqli zaif bolalarning emotsional rivojlanish xususiyatlarini
ochib bering.
6. Aqli zaif bolalardagi o'zlariga baho berish xususiyatlarini ay
tib bering.
7. Shaxs va shaxslararo m unosabatlarni qaysi m etodikalar bilan
o ‘rganish m u m k in ?
8. Aqli zaif bolalarning o'qish, m eh n a t faoliyatlarini aytib b e
ring.
Tayanch so‘zlar va tushunchalar
1.
S h a x s
— jam iyatda m a ’lum o'ringa, o ‘z fikriga ega bo'lish.
2.
Shaxslararo munosabat
— kishilar orasidagi turli darajadagi,
turli shakldagi m uloqotlar tizimi.
3.
Jam oa
— bir necha kishining m aq sad birligi asosida jipslashu-
vi.
4.
Rasm iy guruh
— jam iyat t o m o n id a n ta n olingan bolalar,
o'quvchilar, talabalar guruhlaridir.
5.
0 ‘z -o ‘ziga baho berish
— shaxsning o 'z imkoniyatlariga baho
bera bilishi.
6.
D e-G reyefe uslubi
— o'z-o'ziga b ah o berish uslubi.
II b o lim . S U R D O P S IX O L O G IY A
IV bob. S U R D O P S IX O L O G IY A N IN G
N A Z A R IY A S O S L A R I
4.1. Surdopsixologiya fani hamda uning metodlari mohiyati
Surdopsixologiya psixologiyaning maxsus bo'limi bo'lib, eshi
tishida nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatining shakllanish xususiyat
larini tahlil qilishni ko'zda tutadi.
Surdopsixologiya predmeti eshitishida nuqsoni mavjud shaxs-
lar ruhiyatining o'ziga xosligini o'rganish va turli murakkablikdagi
nuqsonlar yo'llarini aniqlashni qam rab oladi.
Surdopsixologiya vazifalari rus surdopsixologi T.G. Bogdanova
tom onidan quyidagicha belgilanadi:
• eshitishida nuqsoni mavjud shakllarning ruhiy rivojlanishning
um um iy va maxsus qonun-qoidalarini aniqlash;
• eshitishida nuqsoni mavjud shaxslar bilish faoliyatining rivoj
lanish xususiyatlarini o'rganish;
• ular shaxsining rivojlanish xususiyatlarini tadqiq etish;
• eshitishida nuqsoni mavjud shaxslar ruhiy rivojlanish xususi-
yatlarining psixologik korreksiyasi va diagnostikasi m etodlarini ish-
lab chiqish;
• eshitishida nuqsoni mavjud shaxslarga pedagogik t a ’sir usul-
larni psixologik asoslash.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan shaxslar ruhiy xususiyatlari X IX asr
o'rtalaridanoq pedagog va shifokor-psixologlar e ’tiborini o'ziga jalb
etib kelgan. V.I. Fieri, F.A. Ostrogradskiy, I.M. Logovskiy, F.A. Rau
kabi o lim larning pedagogik faoliyati va tadqiqotlari surdopsixologi-
yaning rivojiga katta hissa qo'shgan. U larning ilmiy ishlarida eshi
tishida nuqsoni bo'lgan bolalarning ruhiy xususiyatlarini kuzatish va
aniqlashga doir fikrlar beriladi. Xususan, V.I. Fieri eshitishida n u q
soni bo'lgan bolalar harakat ko 'n ik m alar xususiyatlarini t a ’riflab,
noto'g'ri koordinatsiya, h arakatlarning ishonchsizligi kuzatilishini
ta ’kidlaydi.
L.S.V igotskiy genetik tam o yillar ta h lili asosida eshitishida
nuqsoni bo'lgan bolalar ru h iy a tin in g xususiyatlarini yoritib be-
70
V
radi. K a r b o la n in g rivojlanishi ijtimoiy sharoiti psixologik yangi
holatlar k u z a tilish in i asoslashin i e ’tir o f etadi. L. Vigotskiyning
fikr-m u lo hazalari m axsus p e d a g o g ika nin g rivojiga k atta his-
sa qo 'sh d i, rivojlanishida nuqsoni mavjud bo lalarn i tab aq alab
o'qitish m u a m m o la rig a o 'z g a ch a q arash im k o n in i beradi. U ning
nazariy t a ’limoti e sh itishid a nuqsoni bo 'lgan b olalarni k om pen sa-
tor im k o n iy atlarin i tad q iq etuvchi e ksp erim ental psixologik tad -
qiqotlarga stim us sh aro itid a t a ’sir etgan. L.S. Vigotskiy safdoshlari
L.K. Z an k ov va Sh.M . Solovyov rivojlanishida nuqsoni mavjud
x usu san esh itish id a n u q so n i bor bolalar id ro k in in g xotirasi va
nutqi rivojlanish xususiyatlarini o'rganuvchi psixologik tadqiq otla r
o 'tkazd ilar. X u su san, K.l. Veresotskaya esh itishid a nuqsoni bo'lgan
bolalarni p re d m e tla rn i idrok etish, L.V. Z a n k o v va D .R .M a y n s
ko 'rg azm ali m a te ria ln i eslab qolish m ala k asini, M .M .N u d e lm a n
kar o 'qu v c h ila r ta s a v v u rla rin i, Z .S .B e y n ko'ruv id ro k in in g kon-
stan tlig ini, N . I . S h i f e shitish id a nuqsoni bo 'lg an bo lalarn i rang-
larni idrok etish xususiyatlari, M.Y.Votsev ka r o 'q u v c h ila rn in g
yozma nutqi va o'qish m ala k a la rin i tad q iq etganlar. O lim lat t o
m o n id a n olib b orilgan ta d q iq o tla r eshitishida nuqso ni bo'lgan
bolalar eshituvchi yoki aqli z a if bolalar bilan o 'z a ro qiyoslashib
teksh irilar edi. B und ay yondashuv barch a kategoriyadagi bolalar
bilan sartiarali ishlash im k o n in i beruvchi tavsiyalar ishlab chiqish
i m k o n in i b e ra r edi.
E shitishida n u q son i m avjud bolalar ru h iy a tin i o 'rg a n is h d a
psixologiyaning asosiy va yordam ch i m eto dla ri q o 'llaniladi.
Asosiy m eto d la ri tu rk u m i k u zatish va psixologik e ksperim e nt
m eto d la rin i q a m r a b oladi. Yordam chi m e to d la r faoliyat n a ti
jala rin i tahlil qilish, test m etod i, a n k e ta m e to d la r in i o'zid a
na m o y o n qiladi. Surdopsixologiyada kuzatish m etodi hodisal-
a rn in g keng doirasi m u nosa b a tig a ko'ra q o 'lla n ila d i. E shitishida
nuqsoni bo 'lgan b o lalar m axsus psixologiyasida bu m eto d katta
aham iy atg a egaligini t a ’kidlash joizdir. K uzatish p redm eti faoli-
ya tning tashqi k o m p o n en tla ri — ha ra ka t, nutqiy ak t, p a n to m i-
ma va m im ik a n i n g o'ziga xosligi, vegativ reaksiyalarning yuzaga
kelishi bo'lishi m u m k in . B u n da bolalar xulqiga kuzatuvch i mav-
judligi salbiy t a ’sir ko'rsatishi, u n in g tabiiyligi buzilishi m u m -
71
kin. Yuqorida t a ’kidlangan holat amalga oshmasligi u c h u n (kino;
video syomka) qayd etuvchi a p p aratn i q o ‘llash yaxshi natija Ы -
radi. Xulosa va u m u m la s h m a la rg a zaruriy m aterial olish uchun
b olala rn in g turli faoliyatda o ‘yin, o ‘qish, uy vazifalarini bajar-
ish, takrorlanuvchi, o ‘zgaruvchi sharoitlarda kuzatish m aqsadga
muvofiqdir. Bola nutqiy rivojlanishining u m u m iy sharoitida ku-
zatilayotgan h o d isa la rn in g xususiy to m o n la rin i aniqlash im koni
yuzaga keladi. Eshituvchi o n a va kar bola m uloqotini o 'rg an ish d a
kuzatish m etodin i q o i la s h g a do ir A m e rik a psixologlarining tad q -
iqotini keltirish m u m k in . Kuzatish m e to d in in g am aliy a h a m iy a-
tini a m erikalik o lim la rd a n D. P lapinger va R. K re tc h m e rla r o'z
ilmiy ishlarida yoritib, eshitishida m u am m o si b o i g a n bolalar bi
lan o n a la rn in g m u lo qot shakli, m uloqot u c h u n sha rt-sh a ro itla r
(bo lan ing tashabbusi bilan, yoki o n a n in g tashabbusi bilan yuzaga
kelganligi) o ‘rganiladi. U la r 13 oy m obaynida turli sharoitda on a
va bola o'zaro m u n o sa b a tin i video registratsiya yordam ida ku-
zatganlar. Registratsiya turli holatlarda va k u n la rd a olib boril-
gan. O lim lar quyidagi k o 'rsatkichlar bilan qiziqqanlar: k im n in g
tashabbusi bo 'yich a m u loqotga kirishildi, nutqiy m uloqot doirasi
va xususiyatlari qay tarz d a am alga oshdi (gap turi: so'rov, undov,
buyru q , his-hayajon). O lim lar b a ’zi sharoitlardagi m u lo q o td a ona
tashabbuskor b o i g a n i n i (kitob o'qish, kesma alifbo bilan ishlash)
kuzatishgan. Bola tash ab b usk o r b o i g a n holatlarni h a m (o'yin choq
o'yn ash) kuzatganlar. Turli sharoitlarda m uloqot m iq d o r va sifat
j ih a td a n farqlangan holatlari na m oyon b o i d i . Psixologik ekspert
ha m psixologiyada aham iyatga m olik m eto d la rid a n biri sanaladi.
Surdopsixologiyada psixologik e ksperim ent m etodi m u h im o ‘rin
tutad i. Bu m eto d te k sh iru v c h in in g ijodiy yondashuvini ko‘zda
tu ta d i va inson xulqidagi o ‘zgarishlarni qayd etadi. E ksperim ental
tadq iq o t bir qa n c h a b osqich lardan tashkil topadi: m aqsa dni belgi-
lash, bu tadqiqot gipotezasini k o 'z d a .tu tad i; rejalashtirish; tad q i-
q o tn i o ‘tkazish; statistik g ipotezalarni tek shirishni ko'zlovchi nati-
ja la r tahlili; xulosa c hiqarish eshitishida nuqsoni bor bolalar bilan
psixologik tad q iq o tla rn i o ‘tkazishda m u h im h olatlarni hisobga
olish darkor. Eshitishida nuqsoni b o i g a n bola berilgan to p sh iriq n i
tu sh u n g a n lig in i nazo rat qilish talab etiladi. Bu ja ra y o n n i yengil-
72
s
lashtirish u c h u n im o -is h o ra n u tq id a n foydalanish yaxshi sam ara
beradi. S h u n ing dek , surdopsixologiyaning bu m e to d in i qo'llashd a
ko'rgazm ali n am oy ish etish, so'zlashuv m e to d la r id a n birgalikda
foydalanish k a r b o lan in g unga b erilgan to p sh iriq n i to 'liq tushu-
nishiga sabab bo'ladi. K a r bola b irin c h i to p sh iriq n i tu sh u n ib ba-
jarga ch , ik k in c h i to p sh iriq q a o 'tis h m u m k in . Tadqiqotchi tad-
qiqotni o 'tk a z is h ja ra y o n id a kar b o la n in g xulqiga t a ’sir o 'tk azad i.
Eshitish id a n u q son i bo'lg an b o lalar b ilan ishlashd a bu im kon i-
yatni hisobga olish darkor, tek sh iriluv ch ilar g u r u h in i tanlashga
ha m k a tta e ’tibor berish darkor. B o la n in g t a ’lim -ta rb iya sharoiti,
e s h itish n in g buzilish vaqti va darajasi e s h itis h n in g buzilish sa-
babi u n d a m avjud n u tq sh akllari (og'zaki, yozm a, daktil, im o -
ishora), o 'z la sh tirish darajasi, oila tipi hisobga olinadi. Sog'lom
va e sh itish ida nuqso ni bo 'lg an bo lala rn i qiyosiy o 'rg an ish uch un
yosh tam oy ilig a k o'ra o lin a d i, tek shirilu v c h ila r bir yoshda b o i i s h i
kerak. Bu u la r n in g ru h iy rivojlanishini qiyosiy o 'rganishg a yor
d a m beradi.
K a r o 'q u v c h ila r psixologik xu su siy a tla rin i o 'rg a n is h d a psi
xologik e k s p e r im e n tn in g b a rc h a t u rla rid a n foydalaniladi. Bu
lab o ra to r e k s p e rim e n t va tabiiy e k s p erim e n t tu rla rin i o'ziga
jam layd i.
L a b o r a to r
e k s p e rim e n td a
o 'rg an ilay o tg a n
ho disa
q a t ’iy n a z o ra t qilinad i. Tabiiy e k s p e rim e n ta l k u z a tis h n in g ijo-
biy q irra la ri va e k s p erim e n t qirra la ri jip slashad i va na m o y o n
b o'lad i. K u z a tu v m e to d i esh itish id a n u q so n i b o 'lg an b o la
larn i o 'r g a n is h d a ijobiy sa m a ra b e rm o q d a . Bu m e to d y o rd a
m ida
te k s h irilu v c h in in g
n afa q a t
b ilim i,
m alakasi,
balki
u n in g sh a k lla n is h holati h a m o 'rg a n ila d i. S hu n in g d e k , kom bi-
n atsiy alan g an n u q s o n la r (eshitish bu z ilishi, ru h iy rivojlanishi
o rq ad a q o lg an va aqli zaiflik) o 'rg a n is h va a n iq la s h d a h a m m u h im
s a m a ra b eradi. Ta’lim iy e k sp erim e n t m ax su s psixologiyada keng
o 'r in d a q o 'lla n ila d i. T.V. Rozonova va L.I. Tigronova shu m e to d n i
q o 'lla g a n holda e s h itish id a n u q so n i b o 'lg a n b o lala r bila n sog'lom
b o la la rn in g r u h iy x ususiy a tla rin i teksh irg an lar. Y ordam chi to p -
shiriqlar vositasida faoliyat natijalari t a h lili m u h im o 'r in tutadi.
Ruhiy rivojlanish b o sq ic h id a b o lala r faoliyati natijalari tahlili
m u h im o 'r in tu tadi.
73
Do'stlaringiz bilan baham: |