Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda
xotira funksiyasi va xususiyatlari
Xotira o 'tm is h n in g ifodasi sifatida quyidagi asosiy funksiyalari 
yordam ida amalga oshadi: ilk idrok etilgan m aterialni eslash, 
saqlash, tanish va bayon etish. Eslab qolish ixtiyoriy va ixtiyorsiz 
bo'ladi. Agar inson o'z oldiga m aterialni eslab qolish m aqsadini 
qo'ym asa, material irodaviy harakatlarsiz, istaksiz esda saqlansa, 
bu ixtiyorsiz eslab qolish sanaladi. Agar inson oldida m aterialni 
eslab qolish, uni egallash m aqsadi tursa, bu ixtiyoriy eslab qolish- 
dir. T.V. Razonova tadqiqotlarida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar
87

---

predm etni joylashuv o'rni bilan aloqasini ixtiyorsiz ravishda eslab 
qolishi kuzatilgan. Amaliyotda tekshiruvchilarga tanish predm etlar 
tasvirlangan 16 ta rasm berilgan. Rasm lar berkitilgan holda b o ig a n . 
Tadqiqotni ketma-ketlikda rasm larni ochib ko‘rsatgan, eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalar ochilayotgan rasmda nim a tasvirlanga- 
nini bayon etishgan. Keyin rasm lar planiyotdan olinib, qayta 
ko'rsatilgan. Eshitishida nuqsoni b o ig a n bola bu rasm ning j o ‘yini 
ko'rsatishi lozim bo'lgan. Tekshiruvchi sifatida bog'cha yoshidagi va
II, IV va VI sinfda o'qiydigan eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar 
tanlangan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar topshiriqni yaxshi 
bajarganlar, ixtiyorsiz predm etlar joylashgan joyni eslab qolganlar. 
Faqat bog'cha yoshidagi kar va sog'lom bolalar o'rtasida farq sezil- 
gan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar sog'lom tengdoshlari kabi 
rasm larning joylashuv o 'rn in i yaxshi eslab qolganlar. Shuningdek, 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bola eslab qolgan m aterialni so'z orqali 
bayon etish (so'zli ifoda) holati T.V. Razonova tom on idan tadqiq etil- 
gan. Tadqiqotda eslab qolish obyekti sifatida 6 ta o'xshash sxematik 
figuradan foydalanilgan. Ayrim figuralar uchburchak, ba’zilari doi- 
ra shaklida bo'lgan. Figuralar ketma-ketlikda ko'rsatilgan. Tekshiri- 
luvchilarga III va IX sin f eshitishida nuqsoni bo'lgan va sog'lom 
o'quvchilariga diqqat bilan h a r bir figurani ko'rib chiqish va es­
lab chiqish tak lif etilgan. Tekshiriluvchilarga ko'rgan figuralarini 
aniq bayon etishlari tushuntirilgan. Tadqiqot natijasida, ko'rsatilgan 
figuralarni so'zli ifodalash asosida esda qolgani, figuralarga xos in ­
dividual belgilar aniq saqlangani kuzatilgan. So'zli ifodalanm agan 
Figuralar boshqa figuralar bilan almashtirib yuborilgan holda esda 
qolgan. Yuqori sinfdagi eshitishida nuqsoni bo'lgan o'quvchilar III 
sinfdagi o'quvchilarga nisbatan so'zli ifodalarni ko'p qo'llaydilar. 
Lekin eshitishida nuqsoni bo'lgan o'quvchilar eshituvchilarga 
nisbatan figuralar kam so'zli ifodani bayon etganlar. Eshitishida 
nuqsoni bo'lgan o'quvchilar imo-ishoralarni ham qo'llaganlar, bu 
h am eslab qolish jarayonini samarali bo'lishgacha olib kelgan. Bu 
tadqiqot natijasiga ko'ra, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar m u ­
rakkab m aterialni eshituvchilarga nisbatan yomon eslab qoladilar. 
Agar eshitishida nuqsoni bo'lgan bola eslab qolish lozim bo'lgan 
figurani so'zli bayon etsa, bu eslab qolish jarayoniga ijobiy t a ’sir
88
N

---

ko'rsatgan. M aterialni eslab qolish berish usuliga bog'liqligi yuqori- 
da t a ’kidlangan tadqiqotda tekshiriluvchiga figuralar ikki xil usul 
bilan beriladi. Birinchi usulda figura ekranda butunligiga, ikkinchi 
usulda ketm a-ketlikda asta-sekin nam oyon bo'lgan. Tadqiqotlarda 
ko'rsatilishicha, barcha figurani bir vaqtda ko'rsatilganda eshitishida 
nuqsoni bo'lgan va sog'lom bolalarni obyektni eslab qolishida farq- 
lar kuzatilm adi. K etma-ketlikda predm etlarni ko'rsatilganda eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan o'quvchilar sog'lom o'quvchilarga nisbatan 
yomon eslab qolganlar. Ketma-ketlikda figuralarni ko'rsatish eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan bolalarning eslab qolishini qiyinlashtirgan. 
Bunda fig uralarning ayrim qismlari idrok etilib, asosiy mohiyatiga 
e ’tibor k am qaratilgan. Shunday qilib, eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalar idrok etilganni bir butunga fikriy integratsiya qilishda qiy- 
nalishi dalillandi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda so'zlarni egallash maxsus 
t a ’lim jarayonida amalga oshadi va sog'lom bolalardan shu xususi- 
yati bilan orqada qoladi. Tadqiqotlarning birida eshitishida nuqsoni 
bo'lgan va sog'lom bolalarning 3 turdagi so'zlarni idrok etish tadqiq 
etilgan.
1. Ko'rish orqali idrok etilayotgan predm et va hodisalarni ifo­
dalovchi so'zlar.
2. Taktil analizatori yordam ida idrok etiluvchi p redm et belgisini 
ifodalovchi so'zlar.
3. Ovozli hodisalarni ifodalovchi so'zlar.
Tadqiqot natijalari tahlili ko'rsatishicha, k o'ruv orqali qabul 
qiluvchi so'zlarni, ifodalovchi so'zlarni eslab qolishda eshitishida 
nuqsoni bo'lgan va sog'lom bolalarda farq kuzatilm aydi. Ovozli 
hodisalarni ifodalovchi so'zlarni eslab qolishda eshitishida n u q ­
soni bo'lgan va sog'lom bolalar o 'rtasida farq mavjud. Bu turdosh 
so'zlarni eslashida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar sog'lom 
bolalardan qoladi. Lekin teri analizatori orqali idrok etilayotgan 
so'zlarni eslashida eshitishida nuqsoni bo'lgan bo lalar eshitu­
vchi bolalardan ustunligi kuzatildi. Tadqiqotda eshitishida n u q ­
soni bo'lgan bolalar asosan ovoz chiqaruvchi hay vo nlar va ovoz 
chiqarib ishlaydigan m ex anizm larn i ifodalovchi so'zlarni yaxshi 
eslab qolishi nam oyon bo'ldi. Eshitishida nuqsoni b o'lgan bola-
89

---

larda obyektlarning ovozi haqidagi tasavvur saqlangan analizatorlar 
faoliyati asosida amalga oshadi. Eshituv tasavvurlari doirasidagi 
fe’llar ko'ruv vibratsiyasi, taktil doirasidagi fe’llar bilan almashti- 
rilishi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda ko'p kuzatiladi. Ayrim 
eshitishida nuqsoni bo'lgan V sin f o'quvchilari so'zlarni, fe’llarni 
quyidagicha alm ashtirib qo'llaydilar: qor — yaltiraydi, daryo — 
to'lqinlanadi, muz — sinadi, bo'laklanadi, shamol - esadi, bo'ron
— u yoqdan bu yoqqa boradi. Maxsus tadqiqotlarda hikoyalarni 
eslab qolish va bayon etish xususiyatlari ham o'rganilgan. Bunda 
eshituvchi bolalar hikoya m az m u n in i o'z so'zlari bilan gapirib be- 
radilar, kar o'quvchilar esa bu m a tn n in g m az m u n in i gapirib bera 
olmaydilar. Bu holatni D.M. Mayans va L.K. Zankov eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalar qo'llaydigan so'zlar «inert», so'z birik- 
malarida qotib qolgan so'zlardan foydalanishida deb asoslaydi- 
lar. Shunday qilib, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar so'zlashuv 
xotirasining o'ziga xosligi ular so'zlashuv nutqining sekin tem pda 
rivojlanishiga bog'liqdir.
Shuningdek, 
o 'quvchilarni 
ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira- 
ni qo'llashga o'rgatish m u him d ir. O'rganilayotgan m aterialni 
o'tilgani bilan qiyoslashga o'rgatish ham xo tiraning rivojlanishiga 
ijobiy t a ’sir ko'rsatadi. E N B o'quvchilarda uzoq m uddatli xoti- 
rada eslab qolishga o'rgatish savol-javob orqali amalga oshiriladi. 
Savol-javob faqat o'tilayotgan mavzu b o'yicha emas, balki o'tilgan 
mavzu bo'y icha bo'lishi kerak. Eshitishida nuqsoni bo'lgan b o ­
lalar xotirasini rivojlantirishda yaxshi sam ara beradi. Bu ta k ro r 
turi o'quvchilarda qiyoslash operatsiyasini faollashtiradi, fikr ope- 
ratsiyasini rivojlantiradi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan o'quvchini 
vaqtlar bo'yicha ajratilgan takrorlashga o'rgatish m uhim dir. Agar 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarga eslab qolish uchun berilgan 
material hajmiga ko'ra katta va oson bo'Isa, uni ha m m a sin i yodlash 
talab etiladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan o'quvchilarni so'zlarni 
m a ’nodosh so'zlar bilan a lm ashtirish o'qilgan m atn m a z m u n in i 
o 'z so'zlari bilan bayon qilishga o'rgatish m u him d ir. Bu eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalarning fikrlash xotirasini rivojlantirishga ijo­
biy t a ’sir ko'rsatadi.
90

---

K a r va zaif eshituvchi b o lalarning obrazli xotirasini tekshirish- 
da T.Y. Ribakov (1911) to m o n id a n tavsiya etilgan «Shaklni top», 
D. Vekslerning subtest shkalasi m eto d ik a la rid a n foydalaniladi.