Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Idrok va sezgi jarayonlariga um um iy tavsif bering.
2. Eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalar sezgi va idrokining o ‘ziga 
xos xususiyatlarini yoriting.
3. Eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalar nutqini shakllantirishda 
ko‘ruv sezgisining o ‘rni qanday?
4. Eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalarni fan asoslariga o ‘qitish 
jarayonida taktil-vibratsion sezgilarni q o ila s h m u m k inm i?
5 .2 . Eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarning
diqqat xususiyatlari
«Diqqat — ongim izning m uayyan obyektga yo‘naltirilishi va unda 
to ‘planishidan iborat psixik holat. Diqqat ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ix- 
tiyoriydan keyingi turlarga ajratiladi»1 — deb bayon etilgan izohli 
lug‘atda. Diqqat mohiyati inson to m onidan biror narsalarni aniq aks 
ettirishda ko'zga tashlanadi. Bir vaqtning o‘zida boshqa narsalardan 
biror predm etni ajratib idrok etishga yordam beradi. Diqqatning 
fiziologik asosini bosh miya ayrim qismlaridagi qo‘zg‘alishlarning 
ayrim m arkazlarda to ‘planishi tashkil etadi.
Inson to m o n id a n sezgilar orqali qabul qilinayotgan barcha n a rs a ­
larni idrok etish diqqatsiz amalga oshmaydi. Idrok, dem ak diqqat- 
siz yuz bersa yuzaki, fragm entar sodda tarzda amalga oshadi. Shu 
bois, o ‘q uvc hilarning o ‘quv fanlarini t o i a , keng o ‘zlashtirishlarida, 
m a i u m o t l a r n i tu sh unishla rid a diqqat jarayoni o ‘ta m uhim dir. 
Shu bilan birga diqqat xususiyatlari: tu rg ‘unlik, b o iin u v c h a n lik , 
taq sim lan ish, ko‘chish kabilar h am tez s u r ’atlar bilan takom illashib 
boradi. D iqqatni biror joyga to ‘play olish, uni shu nu qtada m a i u m
1 Psixologiya. Q isq ach a izohli lu g 'at. - Т.: 1998. 15-b.
84

---

m uddat ushlab turish d iq q atn in g sifatlaridandir. D iqqatni bo'la 
olish h ar bir shax snin g q o 'lid a n kelavermaydi. Bu narsa asab tola- 
lari hu jayralarining harak atch an ligiga bog'liq. D iqq at asosan o'quv 
faoliyat asosida am alga oshib boradi. N o rm al eshituvchi shaxs- 
larda h a m , eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarda h a m t a ’lim -ta r- 
biyaning asosiy m aqsadi diqqatni tarbiyalashdir. N uqso nli bolalar 
diqqati qator bolalard a, bolalar diqqatini o'qituvchi, tarbiyach inin g 
og'zaki nutqi b oshqarib borsa, eshitish qobiliyati buzilgan bolalar 
diqqatida ko'rish taassuro tlari yetakchilik qiladi. E shitishida n u q ­
soni bo 'lg an bolalar bir vatqning o'zida h a m k o 'rg azm a m aterial- 
larni idrok qilish, h a m o'qitu v ch in in g labidan uqib olishi am alda 
m u m k in emas. Shu bois, bu bolalarga dastlab n a rs a la r nam oyish 
etiladi. U n d a n keyin u lar tushun tirilad i. Bu toifa bolalarda 1 va 11 
signal tizim lari orasida m un o sab atlar tez shakllanm ayd i. Sinflar 
yuqorilashgan sari eshitishida nuqsoni bo 'lgan b olalar bosh m i- 
yalaridagi qo'zg'alish m ark azlari izchillashib boradi. A sta-sekin bu 
holat n o rm a l b olalar xususiyatlariga yaqinlashib boradi. Bu ishlar 
surdop edagog n ing ishini b irm u n c h a m urak kablashtiradi. Ayniqsa, 
boshlang'ich sin flard a o'qituvchi, tarbiyachilar og'zaki ko 'rsa tm a lar 
bilan bolalar d iqq atini boshqara olmaydi. Bu toifa bolalar d iqq a­
tini ko'rish va teb ra n ish qo 'zg'atkichlari orqali boshqarib borish 
imkoniyatl mavjud.
Bu bolalar diq q atin i to'plash, yig'ish, tarbiyalashda tu rli-tu - 
m an ko'rgazm ali q u ro lla rd a n keng foydalanish ijobiy sam aralar 
beradi. O g'zaki n u tq u m u m a n nutq orqali karlar bilan m uloqot 
qilish surdop e d a g o g larn in g bolalar bilan b o 'lad igan faoliyatlarida 
asosiy vositadir. Bu b olalarda n utqni o'stirish orqali u lar diqqatini 
boshqarib, tarbiyalab borish m u m k in . Shu narsa ju d a m u h im k i, 
gapirayotgan k ish in in g lablariga b u tu n diqqatni qaratish oson vazi- 
yat, ish emas. « L ab dan o'qish, — degan edi F.F. R au, — bu nutq
a ’zolaridan chiqayotgan og'zaki n utqni ko'rish idrokidir». Bu narsa 
gapirishga oson. A m m o , uni bu yerda q a n c h alik diqqat zarurligini 
anglam oq uch un b o sh d a n k e c h irm o q kerak. Shu bois, bu toifa 
bolalar no rm al eshituvchi b o lalardan ko'ra tezroq, k o 'proq ch ar- 
chaydilar. Bu bolalarga yordam tarzida daktil n u tq d a n foydalanish 
tavsiya etiladiki, bu usul orqali bolalar idroki yengillashib, o'quv
85

---

m ateriallarini egallashlari osonlashadi. Daktil nutqi eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalar t a ’lim -tarbiyasining dastlabki yillarida 
keng q o ila n ilis h i tavsiya etiladi. Eshitishida nuqsoni b o i g a n b o ­
lalar diqqatini ushlab tu ris h n in g uchinchi xususiyati, sharti sur- 
d op e dagogning sinfdagi o'zini to'g'ri tutishidir. Surdopedagog 
quyidagi qoidalarga amal qilm og'i zarur. Butun sinfga yuzi bilan 
qaragan holda darsni olib borishi. M u m k in q adar sinfda bilim 
berganda yurmasligi, to'g 'ri kelgan holda tu shuntirm asligi lozim. 
Ko'rgazm a qurollar nam oyish qila turib, bir vaqtning o'zid a uni 
tushuntirishga harakat qilmasligi kerak. K ar va zaif eshituvchi b o ­
lalarning diqqatlarini to 'p la sh n in g to 'rtin c h i sharti shuki, darsda 
m u m k in q a d a r ko'proq ko'rgazm a q urollardan foydalanish lozim. 
Beshinchi sharti sh u n d a n iboratki, eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalar diqqati ovozli qo'zg'atkichlarga bog'liq emas. Eshitish q o ­
biliyati buzilgan bolalar diqqatini to'p lash, bir m aro m d a m a i u m
m uddat ushlab tu ris h n in g asosiy om illaridan biri m im ikalardir. 
Bu narsa ju d a katta t a ’sirga, jalb etuvchi kuchga ega. K ar va zaif 
eshituvchi bolalarda diqqat maxsus ta iim - ta r b iy a n in g asosiy ta- 
lablaridan hisoblanadi.