Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

6 .4. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning og‘zaki
nutqni idrok etishi
Eshituvchi bola atrofdagilar nutqini eshituv analizatori orqali 
qabul qiladi, yuzning ifoda harakatlari va mimikasi, im o-isho- 
ralarni anglash im konini beruvchi ko‘rish analizatori yordamida 
m a ’lumotini to'ldiradi.
So'zlarni, gaplarni bir necha m arta takrorlash ta’sirida eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalarda fonematik eshituvga tovush analiz va sin- 
tezning yuqori shakli rivojlanadi. Bola ona tilining fonemalarini far- 
qlash, ayrim so'zlar, gaplarni tushunish, farqlashga o'rganadi. Bola ilk 
yoshida eshituvni yo'qotsa, og'zaki nutqni idrok etishda ko'ruv anali­
zatori m uhim o'rin tutadi. Bunda taktil vibratsion, harakat, eshitish 
qoldig'i kabi sezgilar yordamchi rolga ega bo'ladi. F.F. Rau, V.I. Bel­
tyukov tom onidan o'tkazilgan tadqiqot natijalari tahlili ko'rsatishicha, 
kar bola unga qaratilggn nutqni ko'rish yordamida qabul qilishi, lab- 
dan o'qishga o'rgatish m um kin. Labdan o'qish murakkab ruhiy ja ­
rayon bo'lib, nutqiy apparat harakatlari ko'rish analizatori yordamida 
idrok etish asosiga qurilgan bo'ladi. F.F. Rau e’tirof etishicha, labdan 
o'qish jarayonini 3 bosqichda tasniflash mumkin:
1) so'zni artikulator tasniflash;
2) taqlidiy artikulator obrazini ko'rish orqali idrok etish;
3) anglangan idrok.
Bulardan tashqari eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar labdan 
o'q ishining uch turi tasniflanadi:
• harakatli;
• ko'ruv;
• aralash.
Labdan o'qishning harakatli tipi og'zaki nutqi mavjud eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan bolalarda uchraydi. Tovushning artikulator 
harakatini yuzaga keltirish uchun uning talaffuzini egallash kerak. 
Ta’lim ning boshlang'ich bosqichida eshitishida nuqsoni bo'lgan b o ­
lalar u m um an gapirmaydilar yoki kam gapiradilar. Bu bosqichda
108

---

bola so'zni talaffuz qilolmasa h a m so'zning um um iy obrazini ko'ruv 
orqali qabul qiladi. Og'zaki nutqni egallash darajasiga ko'ra eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan bolalar talaffuzni yaxshi egallaydilar. Labdan 
o'qish jarayonida bolalarda nutqiy kinesteziya yuzaga keladi. Aralash 
tipda labdan o'qish ko'ruv va' harakat tiplari bilan birgalikda amalga 
oshadi. Labdan o'qish jarayoni murakkabligi bizning nutqimiz fone- 
malari talaffuzda bir xil nam oyon bo'ladi. Ayrim tovushlarni labdan 
o'qish oson bo'ladi. Nutqimizdagi h a r bir tovush o'ziga xos bo'lishi 
usuli, o'rn i, ovoz va shovqin ishtiroki jarangli va jarangsizligiga ko'ra 
o'zaro farq qiladi. Labdan muvaffaqiyatli o'qish uchun gapiruvchi- 
ning holati, yorug'lik, tem p va hokazolar bola nutqi rivojlanishining 
quyidagi asosiy xususiyatlarini ko'rsatish m um kin:
1. Eshitishni yo'qotish kar bola nutqiy rivojlanishi o'ziga xos- 
ligini belgilovchi asosiy omildir.
2. Eshitishni butunlay yo'qotgan holatida kar bola nutqi nutqiy 
amaliyotida rivojlanmaydi. U faqat surdopedagog rahbarligida m ax ­
sus tashkil etilgan t a ’lim jarayonida rivojlanadi.
3. K a r bola nutqi rivojlanishining asosi ko'ruv harakat va taktil 
vibratsion sezgilardir.
4. K a r bolada nutqiy amaliyoti eshituvchi bolaga n isb atan
kam bag'^l va cheklangandir. S h u n in g u c hu n kar bolada nutqiy 
m uloqot tam oyiliga ko'ra nutqin i rivojlantirish m axsus m ak ta b n - 
ing bosh vazifasidir.
5. Eshituvchi bola eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarga nisbatan 
nutqni erta egallaydi. U n d a 5—6 oyligidan keyin faol nutq rivojla­
nadi. K a r bolada bu jarayon m aktabga yoki bog'chaga borgandan 
so'ng amalga oshadi.
6. K a r bolada eshituvchi bolada mavjud b o'lm agan nutq shakl- 
lari im o-ishora nutqi, daktilologiya, lab d an o'qish kabilar asosida 
shakllanadi va rivojlanib boradi.