|
Savol va topshiriqlar
1. Kar va zaif eshituvchi bolalarning tafakkur xususiyatlarini
izohlang.
2. M aktab yoshidagi kar bolalarning so'z m antiq tafakkuri
xususiyatlarini yoriting.
3. Tafakkur haqida tushuncha bering.
4. Tafakkurning qanday turlari mavjud?
5. Qaysi olim lar eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar tafakkuri
haqida ilmiy izlanishlar olib borishgan?
6. Tafakkurning qanday operatsiyalari mavjud?
7. Tafakkur va nutqning bog'liqligi haqida tushuncha bering.
8. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar tafakkurini rivojlantirish
yo'llari.
100
N
V I
bob. E S H I T I S H I D A N U Q S O N I B O ‘L G A N
B O L A L A R N U T Q I N I S H A K L L A N T I R I S H N I N G
P S IX O L O G IK X U S U S IY A T L A R I
6.1. Eshitishida nuqsoni bo‘Igan bolalar o g ‘zaki nutqining
psixologik asosi
E sh itish id a nuq so n i b o ‘lgan b o lala r n u tq in i s h a k lla n tirish
m u a m m o la ri l.M . Solovyova, F.F. R au , N .I .S h i f , S.A .Z iko v,
T.V. R ozonova, N .G . M orozov, R .M . Boskislar ilm iy ish larida
tad q iq etilgan. O g 'zak i n u tq in so n ja m iy a tid a ilk nu tq shakli si
fatida n a m o y o n b o ‘lgan. D astlab k i s o 'z la r to vu sh ko m plekslar
shak lid a b o'lib, tarix iy rivojlanish d avrida m a ’lum tu s h u n c h a -
lar sifatida a n iq la n ib , m u s t a h k a m l a n i b b organ. Lekin da stla b
i m o -is h o ra nutqi m avjud b o 'lg an degan fik r h a m m avjud. Bu
m a ’lum otga k o 'ra, o g 'z a k i n u tq k e y in ro q paydo b o 'lg an. I m o -
ishora va m im ik a l a r orqali o 'z f ik rin i ifo d a lash d a to vu sh taq lid
s o 'z la rn i h a m q o 'lla g a n la r. Psixologik nuqtayi n a z a r d a n og 'zak i
n u tq sodda s analadi. U n i faoliyatga k iris h is h vositasi tovush fone-
m adir. Yozm a n u tq n in g fo n em a g a k irish ish vositasi grafik belgi
harfidir. O g 'zaki n u tq n i id rok etish esh ituv a n a liz a to ri asosida,
yozm a n u tq n i id rok etish k o 'ru v a n a liz a to ri asosida a m a lg a o s h a
di. U la rn in g ifoda vositalari h a m tu rlic h a d ir. O g'zak i n u tq d a bu
m im ik a , im o - is h o r a , u r g 'u , yo zm a n u tq d a — bu uslub, so 'z la rn i
aloh id a ta n la s h u su lla ri h iso b la n a d i. O g'zaki n u tq , yo zm a nu tq
h a m m on o lo g ik va dialog ik s h a k ld a bo 'ladi. D ia logik n u tq psi
xologik n uqtayi n a z a r d a n m u ra k k a b savol-javob ta r z id a bo 'lad i
va a u d ito riy a n in g tayyo rg arlig in i hisobga o lish in i ta la b qiladi.
M onologik n u tq y e ngilro q b o 'lad i. U n in g tu zilish ig a , u davom
etayotgan sharoit va m u h it y o rd am beradi. Bolada og 'z a k i n u tq
atrofdag ilar b ilan m u lo q o td a rivojlanadi. Eshitu v idroki y o r d a m i
da bola a tro fd ag ila r og 'z a k i n u tq in i id rok e tadi, 5—6 y osh la rd a
esh itu v c h ilar to v u s h la rn in g t o 'g 'r i ta la ffu z in i, lug'at boyligi va
gap g r a m m a t ik q o id a la rin i a m a liy egallaydi. K a r bola bu yo'l
bilan n u tq n i egallay o lm aydi, c h u n k i u a tro fd ag ila r n u tq in i eshit-
maydi. A gar eshitu vch i bola bo g 'c h a g a, m a k ta b g a s h a k lla n g a n
101
nu tq bilan borsa, kar bola og'zaki nutqi mavjud b o 'lm a g a n holda
boradi. U nda n utq n i b o sh id a n boshlab s h a k lla n tirish kerak. B u
n in g uch u n kar b o lan in g artik u latsio n nafas olish va ovoz ap -
pa ra tin i tayyorlash kerak. T adqiqotlar k o 'rsatish icha, kar bolada
eshituvchi bolaga n isb a ta n nutqiy nafas olish bir qato r x u su si
yatlari bilan farq qiladi. M axsus m ash q la r davom ida eshitishida
nuqsoni bo'lg an bolalarda nutqiy nafas olish s hak llanadi. U la r
n in g ovozi ustida h am ish olib boriladi. K o'p m iqdordagi kar-
larda ovoz b o'g 'iq, m o d u lla s h m a g a n b o'ladi. M axsus m ash q la r
jara y o n id a o'qituvchi k ar o'quvchi ovozini eshituvchi bola ovozi-
ga yaqin lash tirish ga h a ra k a t qiladi, lekin bu h a r doim h a m ke-
rakli natijalarga olib kelmaydi. K ar bola nutqi, ovozi b u tu n ha-
yoti d avom ida o'ziga xos o tten kag a ega bo'ladi. K a r o 'q u v c h ila rn i
og 'zaki nutqqa o 'rg a tish n in g m u h im qismi u lard a turli talaffuzni
shak llan tirish d ir. O 'zb ek tilidagi har bir fonem a kar bolada m a x
sus usullar bilan q o'yiladi. Saqlangan a n a liza to rla ri ko'ruv, sezgi,
ha ra k a t a n a liz a to r faoliyatini qo'llab, o'q ituvchi oyna oldida t o
vush ta la ffu z in i ko 'rsatad i va taqlid asosida tala ffuz qilish ni bo-
lad an so'raydi. Avvalam bor oson talaffuz etiluvchi to v u sh la r «р»,
«Ь», « т » qo 'y ilad i, so'ng b o 'g 'in , so'z b irik m a larig a o 'tila d i. Shu
t a r tib d a boshqa nutqiy to v u sh la r talaffuziga o 'tiladi.
Bu jarayonni amalga oshirishda eshituv qoldig'iga tayaniladi.
Kar bolada og'zaki nutqni shakllantirishda ko'ruv, harakat va sezgi
analizatorlari yordami bilan maydonga chiqadi. Eshituvchi bola o'z
talaffuzini eshitish orqali nazorat qiladi, xato qilsa bu xatoni eshitib
so'ng to'g'rilaydi. K ar bola talaffuzini dastlab oyna oldida, so'ng
ko'ruv va harakat sezgilari orqali nazorat qiladi. Tovush artiku-
latsiyasi qanchalik aniq va yaxshi bo'lsa kinestik sezgilar shuncha-
lik differensiyalashgan bo'ladi. Bu sezgi turi kar bola talaffuzini
shakllantirishda m u h im o'rin hisoblanadi. Shunday qilib, kar b o
lada og'zaki nutqni shakllantirish faqat o'qituvchi rahbarligida m ax
sus tashkil etilgan sharoitlarda amalga oshadi. Bu jarayon quyidagi
vazifalarni ko'zda tutadi: nutqiy nafasni shakllantirishni, m odul-
lashtirilgan ovoz qo'yish ustida ishlashni; talaffuzga o'rgatishni;
labdan o'qishni; lug'at ishini; gram m atik tiz im ni shakllantirishni
o'z ichiga qam rab oladi.
102
V
Do'stlaringiz bilan baham: |
