Savol va topshiriqlar
1. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning xayol xususiyatlari
qanday?
2. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning xayolini rivojlantirish
yo'llarini izohlang.
5 .6. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalar tafakkurini
rivojlantirish
Tafakkur haqiqatni bevosita va um u m lash g a n holda aks
ettiruvchi bilish jarayonidir. Hozirgi kun d a bolalar ta fa k k u rin in g
rivojlanishining uch bosqichi - k o 'rg azm ali-harak at, ko'rgazm ali-
obrazli, so'zli-m an tiq tavsiflanadi. So'nggi bosqichda u m u m -
lashish, tu sh u n c h a n in g shakllanganligi darajasi, ishlatiladigan
m aterial xarakteriga ko'ra konkret tushunch ali va abstrakt tus-
hu nchali
tafa k k u r
o 'z a ro
tasniflanad i.
K o 'rgazm ali-h arak at
tafakkuri predm et bilan tashqi harakatni o'zida jam laydi, bund a
bola m aqsadga erishish vositasi sifatida turli p redm etlardan foy-
dalanadi. Am aliy vazifalarni amalga oshirishda m u a m m o n i hal
etishni bir sh aroitdan ikkinchisiga o 'tkazish zaruriyati yuzaga
keladi. Bu ko'rg azm ali-harak at u m u m la s h m a la rin in g shaklla-
nishiga olib keladi. K o 'rg azm ali-harakat ta fa k k u rin in g o'ziga xo
sligi, bir sharoitdan boshqasiga o'tish d a bola harakati va p red
met aloqasi, m unosabati tam oyili to'liq nam oyon bo'lmasligi
bilan belgilanadi. Shunday- qilib, nutqiy rivojlanishgacha tafak
k u rn in g inert, h a ra k a tc h a n emasligi kuzatiladi. M a ’lum nuqtayi
n a z ard a n bola narsani anglab, u n d a n qiyinchilik bilan ajraladi.
Nonutqiy m uloqot im o-ishora yoki so'zlashuv nutqini shakllan-
tirish uch un asosiy omil sanaladi. K ar bola nutqini rivojlantirish
uning tafa k k u rin i rivojlantirishda m u h im o'ring a ega. A.V. Z a p o -
96
rojets fikricha, b o lan in g am aliy tajribaga va sensor tarbiyaga
ega bo'lishi asosidagina bu jaray on am alg a oshishi m u m k in li-
gini e ’t ir o f etiladi. K o 'rg a z m a li-h ara k a t tafakk uri rivojlanishidan
o rq ad a qolish nutqi mavjud b o 'lm a g a n eshitishida nuqsoni bo'lgan
b olalard a h a m uchraydi.-N.V. Yashkova tadq iqotlarida eshitishida
n u qso n i bo'lg an bolalar sog'lom bolalarga n isbatan katta yoshlarda
k o 'rg az m a li-h a rak a t vazifalarini y axshiroq hal eta olishi aniqlan -
gan. 9 —10 yoshlardagi eshitishida n u q so n i bo'lgan bolalar uchun
ka tta la r harakatiga taqlid qilish xosdir. E shitishida nuqsoni bo'lgan
b olalar h a ra k a tn i um u m lash tirish usuliga ega bo'lm aydilar, shu sa
babli bu vazifani o'rgatish u c h u n to 'rt m a ro ta b a ko'p vaqt va uch
m a ro ta b a ko'p ko'rgazm a kerak bo'ladi.
A .R .L u riy a va F.L.Yudovich nutqiy rivojlanishi orqada qol
gan sog'lom egizak bolalar tafa k k u rin in g o'ziga xos xususiyatlarini
tadqiq etgan. Bolalar harakatni s o'zd an ajratish, rejalashtirish, ele-
m e n ta r tasniflash malakasiga ega bo'lm aganlar. Predm et ifodasi,
belgi, m unosabatlarini anglab bola predm et obrazlari bilan tafakkur
harakatlarini amalga oshiradilar.
E shitishida nuqsoni bo 'lg an bo lalar uzoq m uddat davom i-
d a ko 'rg azm ali-o b razli ta fa k k u r bosqichida qoladilar. X ususan,
T.V. Rozonova tadqiqotlarida e sh itish id a nuqsoni bo'lgan b o la
larn in g k o'rgazm ali-obrazli ta f a k k u rin in g rivojlanishidagi farq
m a k ta b t a ’lim in in g boshida k u z a tilis h in i isbotlaydi. K o 'rgazm ali-
obrazli tafa k k u rn i rivojlantirish m odel tasavvurlarni u m u m la s h ti
rish im k o n in i yuzaga keltiradi. K o 'rg a z m a li-o b ra z li tafa k k u rn i
sha klla n tirish so'zlash n u tq in in g shakllanish i bilan bog'liq bo'lib,
k o'rgazm ali-ob razli ta fa k k u rn i so 'z li-m a n tiq tafakk uri bosqichiga
o'tishi sog'lom bolalarga nisbatan eshitishida nuqsoni b o'lgan b o
lalarda uzoq m ud d at davom ida am alga oshadi. Bu fikrlash o p -
eratsiyalarining rivojlanishida n a m o y o n bo'ladi. Fikrlash o per-
atsiyalari tizim ga tashk illash tirilg an u m u m iy harakatlardir. Bu
fikrlash operatsiyalari a s ta -se k in lik b ilan am alg a oshadi. E sh it
ishida nu qson i bo'lgan bolalarda fikrlash operatsiyalari eshituvchi
bolalarga n isb atan kech shakllanadi. A n a liz va sintez jara y o n in in g
rivojlanishida h am orqada qolish kuzatiladi. Bu jaray on lar yanada
uzoq m ud datli va sistematik ta rz d a am alga oshadi. Taqqoslash
97
jarayonida farqlarni topish va o ‘xshatish m unosabatlari am alga
oshadi. I.M .Salovyov t a ’kidlashicha, eshitishida nuqsoni bo'lgan
bolalarda taqqoslashning quyidagi jihatlari nam oyon bo'ladi: ikki
predm etni taqqoslashdan b irin ing analiziga o 'tib ketish, vazifani
soddalashtirish, pred m etlarn i taqqoslashdagi qiyinchiliklar k u z a
tiladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning o'sm irlik chog'ida
taqqoslash texnikasini egallashda y u tuqlar kuzatiladi, taqqoslash
sifati oshadi.
Abstraksiyalash jarayoni sujetli-rasm o'y in va o'quv faoliyati j a
rayonida amalga oshadi. Sujetli-rasm o 'tin n in g xarakterli xususi-
yati o'rindosh predm etlarni qo'llash hisoblanadi. Almashtiriluvchi
predm etlar xususiyatini ajratish va taqqoslash abstraksiyaga asosla
nadi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar alm ashtirilgan predm e t
larni qo'llashda qiyinchiliklarga uchraydilar. H atto alm ashtirish
uch un funksional m u m k in bo'lgan predm etlar ular to m onidan har
doim qo'llanilm aydi, ularni real funksional aham iyatida ajratish
eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun qiyin tarzda kechadi.
N .l . S h i f m a ’lumotlariga ko'ra, m aktabgacha yoshdagi, m ak tab
yoshidagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun alm ashtiruvchi
vosita sifatida tanishga nisbatan, notanish predm etlarni qo'llash
qulaylik tug'diradi. Abstraksiya jarayonida orqada qolish eshitishi
da nuqsoni bo'lgan bolalar o'quv faoliyatida ham orqada qolishiga
sabab bo'ladi.
Fikrlash operatsiyalarini amalga oshirish eshitishida nuqsoni
bo'lgan bolalarda nisbatan kechroq amalga oshishini bir qator psi-
xolog olim lar o'z ishlarida ko'rsatib o'tadilar.
So'zli-mantiq yoki tushunchali tafakkur rivojlanishida eshiti
shida nuqsoni bo'lgan bolalarda sog'lom bolalarga nisbatan o'ziga
xoslik kuzatiladi. Eshitishida nuqsoni mavjud bolalarda tafakkur
va nutqning rivojlanish yo'nalishi, eshituvchilarga nisbatan kech
amalga oshadi. Kundalik qiyinchiliklarni b a rta ra f etish uchun, in-
tensifikatsiya qilish yetarli emas, chunki har qanday so'z yoki fraza
tafakkur rivojlanishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatmaydi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar kattaliklarni taqqoslash,
kattaliklar o'zaro m unosabatini tushunish, m asala m az m u n id a n
uni ko'rgazmali ifodalash, berilgan m unosabatlarda ko'rgazmali
98
N
sharoitda ajratishni ifodalovchi bir qator m asalalarni hal etishda
qiyinchiliklarga uchraydi. Asosiy qiyinchiliklar m atn m az m u n i
bo'yicha xulosa chiqarish, m a ’lum otlarni analiz va sintez qilishda
yuzaga keladi. B unda eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar m az m u -
nan to'liq b o 'lm ag an, lekin nutqiy vositalar bilan ifodalangan javob-
larni bayon etadi.
Eshitishida nuqsoni mavjud bolalar t a ’lim jarayonida ularning
tafakkur xususiyatlarini hisobga olish darkor. T.V. Rozonova o'zgacha
yondashuvni talab etuvchi bolalarning 3 g u ru h in i tasniflaydi:
Birinchi guru hga ko'rgazmali va tushun ch ali tafak ku r rivojlani
shi yuqori darajada bo'lgan bolalar kiradi. U la r eshituvchi bolalar
bilan ko'rgazm ali-obrazli tafakkur darajasiga ko'ra bir xil bo'ladi,
lekin tushunchali tafakkurli rivojlanishi b o'yicha uch yil orqada qo-
ladi. Bu bolalar yuqori o'zlashtirishga ega bo'ladi, m ak ta b dasturini
ijobiy egallaydi, m asalalarni mustaqil yozadilar.
Ik kinchi gu ru h g a eshituvchi bolalardan ko'rgazm ali tafakkur,
tushunchali tafak kuri darajasiga ko'ra o rqada qoluvchi, bu tafak
kur turlari o 'r ta darajasini nam oyon qiluvchi eshitishida nuqsoni
bo'lgan bolalar tasviflanadi. Ta’lim jarayonida ular surdopedagog-
ning yordam iga m uhtoj bo'ladilar.
U chinchi g uru h g a ko'rgazmali ta fa k k u rn in g yuqori darajasi,
tushunchali tafa k k u rn in g past darajasi n a m oyon bo'lgan eshitishida
nuqsoni bo'lgan bolalarni jamlaydi. K o'rgazm ali-obrazli tafakkur
darajasiga ko'ra bu bolalar eshituvchi bolalar bilan bir xil bo'ladi,
lekin so'zlashuv nutqini egallashga qiynaladilar. Shu sababli ular
m aktab dastu rini egallashda qiyinchilikka uchraydilar, fikrlash
operatsiyalari to'liq bo'lmaydi, yetarli darajada u m u m la s h m a g a n
bo'ladi.
T o 'rtin c h i g u ru h g a tush u n c h a li ta f a k k u r d a ra jasin ing yuqori
ko'rsatkichi, k o 'rg azm ali-o brazli ta f a k k u rn in g past darajadaligi
kuzatilgan bolalar jam la n a d i. B un d ay disproporsiya nutqiy vo-
sitalarni yetarli tab a q a la m a y o'qitish, sujetli-rolli o'y in , tasviriy
faoliyatning om m aviy turlariga a h am iyat b e rm a slik asosida kelib
chiqadi. Disproporsiya oqibatida bu bolalarda m a te m a tik a fani-
dan o rq ada qolish, m ak ta b d a stu rin i egallashda qiynalish yuzaga
keladi. G.V. Rozonova to m o n id a n eshitishida nuqsoni mavjud b o -
99
lalar tafakkuri rivojlanishidagi m unosab atlar tipini tasn ifla sh n in g
am alga oshirilishi o'z vaqtida tashxis qo'yish, disproporsiyaning
sababini aniqlash, ularga n isbatan korreksion d a stu r tuzilishi lo-
zim ligini ko'rsatdi.
T.V. Rozonova tafakkur turlarining biridan boshqasiga o'tish
xususiyatlarini tahlil etib, kar o'quvchilarda so'zli-mantiq tafak
k urining shakllanish sharoitlarini ko'rsatib beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |