Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Kar bolaning predmet faoliyati. 
Inson faoliyatining asosiy turi 
m ehnatdir. M ehnat faoliyatning individual rivojlanishida boshqa 
faoliyat turlari tasniflanadi: predm etli, o'yin va o'quv faoliyati. Ish- 
d a n uch yilgacha bolaning asosiy faoliyati predm et faoliyat sa n a ­
ladi. Hayotining 1-yilida bola qo'l h arakatlarini anglaydi, p red ­
m etlar bilan takroriy harakat bajaradi. Eshituvchi bolaning ruhiy 
jarayonlarini shakllantirish, uning shaxsini rivojlantirish predmetli 
faoliyat asosida amalga oshadi, bunda nutqni rivojlantirish m u h im
o 'rin tutadi. Predm etlar bilan harakat kattalar boshchiligida, ular 
nazorati bilan amalga oshadi. Bu dastlabki kichik miqdordagi 
harakatlar bo'ladi.
Kar bolalarning o‘yin faoliyati. 
M ak tabgacha yoshdagi kar 
b o lala rn in g asosiy faoliyati (3—7 yosh) o 'y in faoliyati sanaladi. 
O 'y i n n i n g harakatli, did aktik va sujetli-rolli turlari tasn ifla n ad i. 
Sujetli-rolli o 'y in jarayo n ida eshitishida nuqsoni bo'lgan bo la­
lar o'z lariga berilgan rollar asosida katta o d a m la r hayoti, ular­
n in g faoliyati va o'zaro m u n o sa b a tin i ifodalaydi. O 'y in davom ida 
atro f-o lam haqidagi tasav v ur an iq la n ad i, c huqurlashadi, u larn in g
bilim i kengayadi, qiziqishlari shakllanad i (hayvonlar, kitob, m e h ­
nat faoliyatiga qiziqish). O 'y in jarayo n id a bolalar ijtimoiy xulq 
q o id alarin i egallaydilar. Sujetli-rolli o'yin jarayo nid a bola D unyo 
va ijtimoiy tajribani anglaydi. Sujetli-rolli o 'y in b o lanin g o'rgan ish
vositasi sanaladi, xususan uyida bola o'z xususiyatlari im k oniyatini
116
N

---

ochib beradi. Eshitish ida nuqsoni bo'lgan b olalar eshituvchi bola 
singari b a rc h a o 'y in tu rla rin i sevib o'ynaydi. Sujetli-rolli o 'y in la r
eshitish id a n u q so n i bo'lg an b o lalar va sog'lom b olala rd a o 'x sh ash 
xususiyatlarga ega bo'ladi. E shitishida nuqson i bo'lg an bolalar 
sujetli-rolli o 'y in d a k a tta la r faoliyati va o 'z a ro m u nosabati aks 
etadi. Bu ja ra y o n d a eshitishida nuqsoni bo 'lg an b olalar o'ynaydi. 
D u n y o q a ra sh n i, du n yon i idrok etishni nutqiy m uloqot chegara- 
langanligi sababii o'ziga xos b o 'lgani u c h u n u la r n in g sujetli-rolli 
o 'yin faoliyati eshituvchi b o lala rn in g o 'y in faoliyatidan farq q ila ­
di. E sh itish ida nu qso ni bo'lgan b olalar o 'y in la ri eshituvchi b o la ­
larga n is b a ta n p red m e t protsessual d ara jad a to 'x ta b tu ra d i h a m d a
juda s o d d a k o 'r in is h d a bo'ladi. Esh itish id a nuq so n i bo'lgan b o ­
lalar o 'y in id a h a d d a n ortiq detalizatsiya, p red m e t h a ra k a tla rin i 
p e d a k tim i kuzatiladi. Oila o 'y in id a «Bolani c h o 'm iltiris h » d a so- 
vuq suvni iliq suv bilan a lm a s h tiris h n i, «Kir yuvish»da tog'o rag a 
suv o lish ni e sd an chiqaradilar. B a ’z a n b u tu n o 'y in jara y o n i biror 
h a ra k a tn i a m a lg a o shirishga qaratiladi. E sh itishid a nuqsoni 
bo 'lgan b o lala r b u tu n o 'y in jara y o n id a m a ’lum sh a ro itn in g a yrim
x ususiyatlarini ko'rsatadilar. Ijodiy o 'y in ga k i r is h m a s d a n e sh iti­
shida nu q so n i b o 'lg a n bolalar k a tta la r h a ra k a tig a taqlid qiladilar. 
M a salan , «Bog'cha» yoki «Shifoxona» o 'y in id a b o g 'c h a o p a yoki 
doktornirig ro lini o'ynovchi bolani b o g 'ch a opasi yoki d o k to r opasi 
ismi bilan nom laydi (bog'cha opa rolini o'g 'il bola o 'y n a s a h am
uni Zilola opa deb chaqiradilar). B u n d a bola o'zi o 'y n a y o tg a n
ro lin in g tashqi xu susiyatlarini n am o y o n qilishga hara k a t qiladi. 
E sh itish ida n u q son i b o'lgan b olalar o 'y in id a h a ra k a tla r stereo- 
tipligi ten den siy asini kuzatish m u m k in . B olalar m ex a n ik tarz d a
bir xil h a ra k a tla rn i takrorlaydilar. Bitta bola q a n d a y d ir h a ra k a tn i 
bajarsa, b o s h q a la r a y n a n shu n i takrorlaydi. B oshqa bolaga taqlid 
qilib, k a r bola o 'z id a n hech q a n d ay h a ra k a t q o 'sh m a y d i. K a t­
ta m a k ta b g a c h a yoshdagi bolalar h a m taq lid e le m en tid an xoli 
bo'lm aydilar. O 'y i n n i n g xarakterli xusu siyatlarid an biri hay otd a 
q o 'lla n ila d ig a n p re d m e tn i boshqa m a q s a d d a q o'llash dir. M asalan, 
qa la m — te rm o m e tr, kubik — d azm ol o 'r n id a ishlatilishi m u m k in . 
P re d m e tla rn i o 'y in jara y o n id a q o'lla sh d a sog'lo m bolalar u n in g
yangi n o m in i q o'lla sh a d i. H a ra k a tla rn i o 'y in d a a lm a s h tiris h b o -
117

---

lalar n u tq in in g rivojlanishi va shakllanishi bilan bog'liqdir. Eshi­
tishida nuqsoni bo'lgan bolalar nutqi rivojlanmasligi sababli o 'yin 
o'ziga xos ko'rinishga ega bo'ladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalar p red m e tla rn i a lm ashtirishda qiyinchiliklarga uchraydilar. 
K attalar q a la m n i qoshiq yoki kubikni d azm ol o 'r n id a qo'llash ni 
aytsalar va bola buni am alga oshirsa, bu uni qalam bilan ovqat 
yeyishi va kubik bilan d azm ol qilishni boshlaydi degani emas. Kar 
bola ko'p holatlarda kattalar to m o n id a n aytilgan pred m et n o m in i 
nom lam aydilar, p re d m e tn in g xususiyatlarini bevosita idrok e ta ­
dilar.
D unyoni idrok etishning chegaralanganligi eshituvchi idroki va 
izchilligi yo'qligi, nutqiy m uloqotning chegaralanganligi sababli 
kambag'al bo'ladi. Eshituv tasavvurlari yo'qligi ko'ruv idroki bilan 
to'ldirilm aydi, ko'ruv idroki atrof-olam haqida to'liq bilim bermay- 
di. Nutqni kech egallash tafakkur va tasavvurning rivojlanishida 
orqada qolishga sabab bo'ladi. Nutqiy rivojlanishdan orqada q o ­
lish tasavvur qilinayotgan o'y in sharoitini idrok etishni sekinlashti- 
radi. Sujetli-rolli o'y in jarayonida um u m iy va nutqiy rivojlanish 
darajasiga ko'ra murakkablashadi. Ular oddiy predmet harakati- 
d an inson o'zaro m unosabat va sezgilarini tasvirlashga o'tadilar. 
U ning faoliyati pedagogik rahbarlikga bog'liq bo'ladi. Maxsus t a ’lim 
jarayonida o'y in faoliyati o'zgaradi, turli m azm unga ega sujetli-rolli 
o 'y in la r yuzaga keladi. Sujetli-rolli o 'y in la r m aktab yoshida ham
saqlanib qoladi. O'quvchilarda turli qoidalarga ega intellektual 
o 'y in la r katta o'ringa ega. Ba’zi o'y in usullari o'quvchilar o'quv 
faoliyatining asosiy qismi sanaladi.