Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

7.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar hissiy em otsional iroda
sferasining tavsifi
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bola tarbiyalanayotgan ijtimoiy 
sharoit uning shaxs sifatlari shakllanishida m u h im aham iyat kasb 
etadi. K attalar va tengdoshlari bilan m uloqotda, ijtimoiy tajriba j a ­
rayonida bola shaxsi rivojlanadi. Atrofdagi ijtimoiy m uhit bola ijo- 
biy m unosabatlar tizimidagi o 'r n in i aniqlashga imkon beradi. Bu 
o 'rinda eshitishida nuqsoni bo'lgan bolani o'z holatiga, shaxsiga 
munosabati katta ahamiyat kasb etadi. K ar bolalarning emotsional 
doirasi rivojlanishiga m a ’lum noxush o m illar salbiy t a ’sir ko'rsatadi.

---

So'zlashuv m uloqotining buzilishi kar bolani atrofdagilardan uzoq- 
lashtiradi, ijtimoiy tajribani egallashda qiyinchiliklarni tug'diradi. 
Nutqning rivojlanishida orqada qolish bolani o'zini, boshqalarni 
emotsional holatini tushunishga to'sqinlik qiladi, o'zaro munosa- 
batlar shakllanishini sekinlashtiradi. Badiiy adabiyotlar bilan kech 
tanish kar bolaning emotsional dunyoqarashini chegaralaydi, badiiy 
asar qahram onlari va o'zgalar ruhiy holatini tushunishga to'sqinlik 
qiladi. Mahalliy va chet el olimlari tadqiqotlarida eshitishida n u q ­
soni bo'lgan bolalar emotsional rivojlanishining o'ziga xos m uam - 
molari o'rganilgan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar hayotining 
birinchi kunlaridanoq atrofdagilar bilan to'liqsiz emotsional va 
nutqiy muloqot mavjudligi sababli ularning jamiyatga moslashuvi, 
ijtimoiylashuvida qiyinchilik tug'diradi. Xususan, V. Petshak kar 
bolaning emotsional rivojlanish holatini tadqiq etgan. Unda qu- 
yidagi o'zaro bog'liq m u am m olar o'rganilgan: 1 m u a m m o — ijti­
moiy sharoit — ota-onalar eshitish qobiliyatining saqlanish d a ra ­
jasiga ko'ra maktabgacha va m aktab yoshidagi kar bolalarning 
emotsional rivojlanish va m unosabatlarini aniqlash. 11 m u a m m o — 
kar o'quvchilarning boshqa od am emotsional holatini tushunishi. 
Boshqalar ruhiy holatini tushunish darajasi bolaning emotsional 
holatini belgilaydi. O'zganing emotsional holatini tushunish uning 
yuz m im ikasi, ovoz reaksiyalar, nutqiy intonatsiyalar, imo-ishora- 
larni idrok etishga olib keladi. K ar bolada o'zga odam ga simpati- 
yani rivojlantirish darajasiga ko'ra, emotsional holatini tushunishi 
malakasi yuzaga keladi. Simpatiya — yoqtirish, boshqa o d a m n in g
emotsional holatini tushunish va u n in g hayotiy sharoitiga kirishda 
asosiy omildir. Nutq rivojlanishining o'ziga xosligi m a ’lum emotsio­
nal holatni ifodalovchi so'zlarni egallashga to'sqinlik qiladi. Yaqin 
qarindoshlari bilan emotsional-ijtimoiy m uloqotda kar bolalarda 
muloqotga kirishuvchi od a m la r imo-ishorasi, mimikasiga diqqat 
bilan qarash shakllanadi.. Asta-sekin ular boshqa o d a m la r bilan m i­
m ik, imo-ishorali m uloqotining tabiiy vositalarini egallaydilar. Bu 
atrofdagilar bilan so'zli m uloqotni im o-ishoralar bilan to'ldiradi. 
V. Petshak eksperimental psixologik tadqiqotlarda kar bolalarning 
kattalar bilan muloqoti xarakterini o'rganadi. Kar o'quvchilar 
emotsional holatining kambag'alligi ularning kattalar bilan emot-
112

---

sional va nutqiy muloqoti xarakteriga bog'liq bo'ladi. Xususan, kar 
o n a la rn in g kar bolalarida turli tipdagi emotsional holatlar, intellek- 
tual emotsiyalari sog'lom bolalar darajasida bo'ladi. Sog'lom ota- 
o n a la rn in g kar bolalarida turli hayotiy sharoitlarda kam miqdordagi 
emotsiya kuzatilgan. Bu eshituvchi o ta-o n a la rn i kar farzandlarida 
emotsional m uloqotni shakllantira olmagani bilan belgilandi. E shi­
tuvchi o n ad an farqli kar o na o'z farzandi bilan emotsional m uloqot­
ni o 'rn ata oladi. Shu sababii kar o ta-o n a la r uyida tarbiyalanuvchi 
bola internatda tarbiyalanuvchi bolaga nisbatan emotsiyalari, his- 
tuyg'ulari sog'lom bolalar his-tuyg'u lariga teng keladi. K ar bolalar 
emotsional rivojlanishida bolaning yaqin qarindoshlari, ota-onasi 
bilan m unosabatida u larning oiladan ajralganligi h a m m u h im omil 
sanaladi. M aktabgacha davrda motivatsion aham iyatga ega bo'lgan 
emotsiya, his-tuyg‘u turi inso n ning atrofdagi predm et, hodisalarga 
munosabatidir. H is-tu yg'un ing shakllanishi m u ra k k a b va o'ziga xos 
yo'l sanaladi. M aktabgacha davrda his-tuyg'ular sujetli-rolli o 'yinlar 
faoliyatida shakllanadi. D .B .E lk o n in o d a m la r o'rtasidagi m u no sa- 
batlarni shakllanishida sujetli-rolli o 'y in n in g roli kattaligini alohida 
'ta’kidlaydi. Inson m unosabati asosini tashkil etuvchi n o rm a lar b o ­
laning m a ’naviy va ijtimoiy tuyg'ulari manbayi sanaladi. Emotsiya 
va tuyg'u bevosita o'yin cheklanishlariga bo 'ysunishda ishtirok etadi, 
bun da bola o'yin qoidalariga muvofiq o'z tu y g'ularini boshqarishga 
o'rganadi. Bola o'z tuyg'ularini jilmayish, kulish, m im ik a , im o- 
ishora, intonatsiya, harakatlar vositasida namoyon etishni o'rganadi. 
Tuyg'ular tilini o'rganib, u lar anglangan holda, o'z emotsiyalarini 
bayon qiladi.
K ichik yoshdagi kar b o lalard a o 'y in va nutqiy faoliyatning 
c hegaralanganligi sababii u lar o 'r to q la rin i tu sh u n m a y d ila r. L e ­
kin o 'z a ro m u h a b b a tn i, tu s h u n is h n i ku tad ilar, uydan ajralgan- 
lari uch u n u lard a n h im o y a, q a y g 'u ris h n i kutadilar. B og'chaga 
kelgan k u n la rid a b o lalar o 'rto g 'ig a yordam ga kelm aydilar, bir- 
biriga m u h abbat, m e h r bilan q aram aydilar. Yil b osh ida k ichik 
g u ru h d a g i b o lalarda uyda tarbiyalanish asosida s h a k lla n g an ego- 
istik yo'nalish ku zatiladi (yangi yaxshi o 'y in c h o q n i to rtib olish, 
o 'y in c h o g 'in i o 'rto g 'ig a berm aslik). O 'r t a va yuqori g u r u h la r d a
o 'r to q lik va axloqiy t u y g 'u la r n in g rivojlanishida ijobiy t a ’sirlar
113

---

k o i i n a d i . Sujetli-rolli o 'y in , bayram , tu g 'ilgan k u n la r o 'tk az ish
ijobiy emotsional tu y g 'u n i shakllantirishga sabab bo'ladi. Bu 
o 'rto g 'in i qayg 'urishlarini tu sh u n is h i, u n in g emotsiyalari, qiyin- 
c hiliklari ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.
Maktabgacha yoshdagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar 
shaxslararo munosabatini shakllantirishda, emotsiya va tuyg'ularni 
rivojlantirishda boshqa odam larn in g emotsiyalarini tushunish m uh im
rol o'ynaydi. V. Petshak kar maktabgacha va m aktab yoshidagi bola­
larning boshqalar emotsiyasini tushunish xususiyatlarini o'rgangan. 
Tadqiqot jarayonida m a ’lum emotsional holatlarda, xursandchilik, 
g'am -anduh, qo'rquv, nafrat, befarqlik, hayrat emotsiyalari tasvir- 
langan edi. Tasvirlarni uch xil variantda tasniflash m umkin:
• shartli-sxematik;
• realistik;
• hayotiy sharoit (sujetli rasm).
Tekshiriluvchining vazifasi yuz tuzilishiga ko'ra insonning e m o t­
sional holatini anglash va uni imo-ishora nutqi bilan bayon etishni 
ko'zda tutishi. Emotsional holatni tushunish kar va sog'lom bolalar 
uchun qiyinchilik tug'diradi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar 
orasida faqat ba’zilari tasvirlash sxematik va hayotiy variantni to'g'ri 
angladilar. Rasm personajlarining imo-ishorasi holatini to'g'ri tu- 
shunganlar. Ba’zan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar emotsional 
holatga m im ik va imo-ishorali ta s n if berganlar. So'zli bayon b a ’zan 
amalga oshirilgan.
Shunday qilib, tashqi ko'rinishlar (mimika, imo-ishora) kar bola­
larning emotsiyalarni tushunishida m u h im ahamiyatga egadir. Eshi­
tishida nuqsoni bo'lgan bolalarning ruhiy rivojlanishida emotsional 
doira rivojlanishi davom etadi. V. Petshak tadqiqotlari natijalariga 
ko'ra, IV sinf o'quvchilari xursandchilik, shodlik, g'am , hayrat, 
qo'rquv, nafrat tuyg'ulari ifodalangan personajlarning emotsional 
holatini qisman tushunganlar. Bu bilimlarni bolalar asta-sekin, 
o 'rta va yuqori sinflardagi t a ’lim davomida egallaydilar. Analogik 
bilim ni eshituvchi bolalar kichik yosh davrida egallaydilar.
Emotsiyalarni kech anglash bir qator noxush oqibatlarga sabab 
bo'lishi m um kin. Xususan, adabiy qah ram onlarn i, ularning faoli- 
yatlari, qiliqlari, oqibat va sababini tushunish eshitishida nuqsoni
114
N

---

bo'lgan bolaning shaxs sifatlari shakllanishi va ijtimoiy-emotsional 
sferasi tarkib topishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.