Savol va topshiriqlar
1. M .M . Kolsova, Y .I.lse n in a , L .F .F o m in a olib borgan ilmiy-
tadqiqotlarini tavsiflab bering.
2. N utqida kamchiligi bo'lgan b o lalarning mayda qo'l m oto rik a
si xususiyatlarini ochib bering.
3. Q o'l b a rm o q larin in g nozik h arakatlan ishin i takom illashtirish
yo'llari.
189
IV b o iim . T 1F L O P S IX O L O G IY A
X II bob. T IF L O P S IX O L O G IY A F A N IN IN G U M U M I Y
M A S A L A L A R I
12.1. Tiflopsixologiya fanining predmeti, maqsadi,
vazifalari va metodlari
Ko‘rishida nuqsoni bo'lgan shaxsni, uning faolligi, ishchan-
lik qobiliyatini shakllantirish ju d a murakkab jarayon bo ‘lib, hosil
bo'ladigan individual psixologik tizim turi, shakli va sifatini bel-
gilaydigan ham ichki, ham tashqi xarakterdagi katta miqdordagi
turlicha t a ’sirlar, ularning m urakkab hamkorligiga bog‘liq. Uning
shakllanishiga ta ’sir etish uchun ko'rish buzilganda yuzaga kela
digan psixik tuzilm alarnin g xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Psixik jarayonlar qanchalik ko‘p va nozik farqlansa (differensiatsi-
yalansa) va ularning kechish tushunarli b o ‘lsa, bola m a ’naviyati va
psixik rivojlanishi, shuningdek, uning xulqi darajasi shuncha yuqori
bo'ladi, qolaversa, shaxsning shakllanishi tashqi olam t a ’siri bola
ning ichki holatiga adekvatligiga bog'liq. Agar bu o'rab turgan olam
psixik rivojlanish va qobiliyatlarni kengaytirish shartlariga muvofiq
kelmasa, bolaning genetik strukturasida berilgan xossalar rivojlana,
namoyon bo'la va kengaya olmaydi.
Hech shubha yo'qki, keyingi yillarda ko'rishda nuqsoni bo'lgan
bolalar rivojlanishining, bolaning bilish sohasi va shaxsi shaklla
nishiga ta ’sir o 'tkazadigan, ichki biologik, tu g 'm a va nasliy sharoit-
lari o'zgardi. Biroq ko'rish patologiyasi bo'lgan bolalarda aksele-
ratsiya va ko'rish analizato rin in g konstitutsional xususiyatlar fonida
psixik rivojlanish xususiyatlarining yuzaga kelishi ko'p jih a td a n
m am lakatdagi tarixiy va ijtimoiy vaziyat ha m da ko'rishda nuqsoni
bo'lgan bolalar t a ’lim-tarbiyasi, reabilitatsiya tizim i bilan belgila-
nadi.
Bola psixikasi va u yashayotgan olam ni, u n in g ko'p qirrali va
rang-barang bog'liqliklari va ta ’sirlari bilan tushunish, tanib olish
va to'la baholash ju da qiyin. Pedagogning kasbi aynan shundan ibo-
ratki, u rivojlanishning har bir aylanasida tarbiyalanuvchini o'zi
S
190
uchun yangidan k a sh f qiladi, unga ijobiy t a ’sir m uam m olariga, ay
niqsa muvaffaqiyatsizlik vaziyatida duch keladi. O'qituvchi h a m m a
vaqt go'yo un ing bola xulqining asoslari haqidagi ratsional va faqat
qism an to'g 'ri bo'lgan tasavvurlari asosiga quriigan sa’y-harakatlari
va t a ’sir m etodlari bir vaziyatda muvaffaqiyat keltirmaydigan va
boshqasida bola bilan kontakt (aloqa)ni topishga yordam beradigan
chegarada turadi.
Maxsus psixologiyaning ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslarning
psixik rivojlanishini o'rganadigan bo'lim i «tiflopsixologiya» nomi
grekcha «tiphlos» — ko'r so'zidan olingan va m az m u n i dastlab
faqat ko'zi ojizlar psixologiyasidan iborat bo'lgan. Hozirgi kun d a
tiflopsixologiyaning o'rganish obyekti nafaqat ko'zi ojizlar, balki
ko'rishda c h u q u r nuqsonlari bo'lgan shaxslar hamdir.
Tiflopsixologiya ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslar rivojlanishi
ning qonuniyat va xususiyatlarini, ko'rish analizatori faoliyatining
buzilishi, bu n u q so nnin g psixik rivojlanishga t a ’siri bilan bog'liq
bo'lgan axborot k am om adini to'ldirishni kom pensator jarayonlar
ning shakllanishi; ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalar rivojlanishi
ning yoshga oid jih atlarini o'rganadi.
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslarning izolatsiyalangan faoli
yat sohalari tobora qisqarib borayotgani va zamonaviy jam iyatda
faoliyatnirig turli shakllari o'rtasida aloqalarning kengayishi, ular
ning dunyo hamjamiyati faollik tizim iga kiritilishi tiflopsixologiya
predm etini kengaytirishni, alohida shaxs va uning xususiyatlarini
o'rganish bilan cheklanm asd an , u n in g oiladagi aloqalari va o'zaro
m unosabatlari, jam iyat, m uayyan shaxslar va tashkilotlar to m o n i
dan ko'zi ojizlarga m unosabatni h a m kiritishni talab etm oqda. Tif
lopsixologiyaning fan sifatida ajralishi va rivojlanishi ko'zi ojizlarni
m axsus m ak tab lard a o'qitishni tashkil etish bilan bog'liq. Birinchi
m aktab Parijda Valentin Gayui to m o n id a n 1784-yilda ochilgan.
Ko'zi ojizlar psixologiyasi tahlili esa birinchi m arta fransuz psi-
xologiyasida m oddiyun chilik (materialistik) oq im in in g asoschisi
Deni D idron in g «Ko'radiganlarga nasihat tarzidagi ko'zi ojizlar
haqida xat» asarida amalga oshirilgan.
llm iy
psixologiyaning
shakllanishi
T.Geller,
M .K u n s,
K.B yurklen, P.Villey, A.A .K rogius, V.S.Sverlov, M .l.Z em so va,
Y.A.Kulagin, A.G .Litvak, N.B arrag, T.Cutsforth, M .G o tte s m an ,
Y. Hatwell, M .Tobin va boshqalarning ishlari bilan bog'liq. Biroq
qator mualliflar, ayniqsa ko'zi ojizlar (P.Villey, F.I.Shoyev), ham
ko'radiganlar uchun xos bo'lgan um umiy psixologik qonuniyatlarga
asoslangan holda, tiflopsixologiya mavjudligini inkor etib keladi.
Keyingi vaqtda pedagogika va psixologiya, sotsiologiya va ko'zi ojiz
lar hayoti, faoliyatini o'rganishni maqsad qilgan boshqa fanlarni
birlashtirgan yangi «tiflologiya» tushunchasi iste’molga kiritildi.
Dunyo adabiyotlarida hanuzgacha ko'zi ojizlar psixologiya
si m e ’yorda ko'radiganlar rivojlanishiga qanchalik yaqinligi, yoki
qanchalik o'ziga xosligiga nisbatan ikki xil nuqtayi nazar mavjud,
bu esa psixik rivojlanishning o'z standartini yaratishni talab etadiki,
har bir ko'zi ojizning rivojlanishi unga tenglashtirilgan.
Bu ikki nuqtayi nazar butunlay ko'r yoki zaif ko'ruvchi b o
laga yondashuv bilan farq qiladi. Oxirgisi psixik rivojlanishda
boshlang'ich deb ko'rish nuqsonini, uning funksional ahamiyati va
rivojlanishiga ta ’sirini tan oladi, bu m u qarrar ravishda bolalarda po-
lisensorik qayta qurish imkoniyatlarini kamsitishga olib keladi. Bu
olim lar ongli yoki anglashilm agan holda rivojlanishning o'ziga xos,
odatda, ko'radiganlarning rivojlanish darajasidan past darajasi psi
xologik standarti nuqtayi nazarini yoqlaydi (Xayes, 1953; Tillmen,
1967; Uilz, 1970 va b.).
Ko'zi ojiz bolalarning psixik rivojlanish dinam ikasini kuzatgan
olim larning birinchi gu ru hi (T. Katsfors, 1951; Gomulitskiy, 1961;
Maksfild, 1936; V. Uilyams, 1968; M .Tobin, 1972; V.M. Kogan,
A .G .Litvak, M .l.Z em sova, L.I.Solnseva) ishonch hosil qildiki, ko'zi
ojiz va ko'radigan bolalarning ilk yoshdagi um um iy psixik maqom i
o'rtasidagi sezilarli tafovutlar ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarning
psixik rivojlanishi yaxshilanishi natijasida asta-sekin barham to p a
di. M. Tobin (1972), masalan, har bir yosh gu ru hid a ko'rishda n u q
soni bo'lgan bolalarning eng yaxshisi o'zining psixik rivojlanishida
ko'radigan bolalardan o'zib ketishi m um kinligini ko'rsatib o'tgan.
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan va ko'radigan bolalarning rivojlanishini
yaqinlashtirish pozitsiyasi bugungi kunga kelib m u stahkam landi,
bunga ko'rish nuqsonini kompensatsiyalash va korreksiyalash naza-
riyasi va amaliyoti ko'maklashdi.
192
A .I.S k re b itsk iy (1903), A .M .S h c h e r b in a (1916) ko'zi ojizlar-
n ing bilish faoliyatida o'ziga xosliklar m avjud ligin i t a ’kidlagan.
Ko'zi ojizlar psixikasida o'ziga xosliklarni o r tiq c h a baholash o q i
batida F. Sex (1913) a lohida, k o 'r a d ig a n la r n ik id a n farq qiladi-
gan «ko'zi ojizlar tilini» yaratish zarurligi ha qidagi fikrga keldi,
K. Byurklen esa (1924) ko'zi o jiz la rn in g izolatsiyalangan hayoti
natijasida o d a m l a r n i n g alo h id a tipi yuzaga kelishi ha qida xulosa
chiqarg an .
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda psixik jarayonlar xususi
yatlari turg'un dir. L.S.Vigotskiyning anom al rivojlanishning m u
rakkab strukturasi haqidagi g'oyasi Rossiya defektologiya va tif-
lopedagogikasida, ju m la d a n , R.M .B oskis (1963); I.M.Solovyov
(1956); M .I.Z em so v a (1956); V.S.Sverlov (1949) va boshqalarning
ishlarida rivojlantirildi. Bu ko'p jih a td a n keyingi yillarda butun
dunyoda kuzatilayotgan ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslar tarki-
bining o'zgarishi bilan bog'liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |